Hatsjepsoet: de vrouwelijke farao

Met zijn belangrijkste vrouw, de Grote Koningin, kreeg hij dochter Hatsjepsoet. Als prinses van puur koninklijken bloede was zij de geschiktste huwelijkspartner voor de beoogde troonopvolger. Rond haar twaalfde trad ze in het huwelijk met haar halfbroer. Samen regeerden ze na hun vaders dood over Opper- en Neder-Egypte.

Het koningskoppel had een zware verantwoordelijkheid. Als farao van Egypte was Thoetmosis II absoluut heerser, die beschikte over het lot van zijn land en zijn mensen. Hij was het hoofd zowel van het ambtenarenapparaat als van de rechtspraak en het leger. Hij moest garanderen dat belastingen werden opgehaald, voedselvoorraden werden opgeslagen en eerlijk herverdeeld, dat irrigatiesystemen functioneerden en het land adequaat werd verdedigd.

Maar nog belangrijker was de religieuze taak die zowel de koning als de koningin te vervullen had. De farao vertegenwoordigde de zonnegod Horus; de koningin was de verpersoonlijking van Hathor, de moeder- en hemelgodin. Samen symboliseerden zij de goddelijke macht op aarde en fungeerden ze als schakel tussen de mensheid en de goden, want alleen zij konden met de goden communiceren.

Het was daarom van het grootste belang dat Egypte een koning had die zijn koninklijke religieuze plichten vervulde. Was er geen koning, dan was de goddelijke orde verstoord en raakten de goden vertoornd. Daarom werd direct na het overlijden van een farao zijn opvolger aangesteld. En was die eenmaal benoemd, dan was zijn aanstelling onbetwistbaar. De Egyptische samenleving duldde geen instabiliteit.

Of Hatsjepsoet tijdens het leven van haar man al speelde met het idee de troon op te eisen, zullen we nooit weten. Vooralsnog voldeed ze aan de zijde van haar echtgenoot aan haar plichten als Grote Koningin. Zo zwaaide ze de scepter in het paleis en gaf ze leiding aan de harem. Bij grote rituelen en belangrijke religieuze feestdagen, zoals het jaarlijkse Opet-feest, voerde ze in de tempel haar koninklijke taken uit en maande de godinnen, die gevaarlijk wispelturig konden zijn, tot kalmte.

De eerste grote verandering begon toen haar halfbroer en echtgenoot overleed; hij was altijd al een ziekelijke man geweest. Bij een van de vrouwen uit de harem had hij een zoon, die aangewezen was hem als farao op te volgen. Maar deze Thoetmosis III was nog veel te klein om te regeren. Wie was beter toegerust om als regent op te treden en de verantwoordelijkheid voor de troon te dragen dan koningin Hatsjepsoet?

Het was niet uitzonderlijk dat een Grote Koningin als regentes voor een minderjarig kind optrad. Wel opmerkelijk was dat Hatsjepsoets protegé niet haar eigen kind was. Mogelijk ligt daar de kiem voor haar volgende stap, die alle wetten en gewoonten van het conservatieve Egypte tartte. Want enkele jaren na de dood van haar echtgenoot benoemde Hatsjepsoet zichtzelf tot farao.

Het was geen plotselinge coup. Eerder een zorgvuldig voorbereide en uiterst langzaam uitgevoerde politieke manoeuvre. Voorzag ze een dynastieke ramp? Was er sprake van een crisis die ze het hoofd wilde bieden? Dreigde er een haremopstand? Of was ze manipulatief en machtsbelust, en greep ze haar kans voordat de kleine Thoetmosis III sterk genoeg was om haar aan de kant te zetten? Feit is dat Hatsjepsoet bijna 22 jaar aan de macht zou blijven, met Thoetmosis III als coregent aan haar zijde.

Het was eerder in de Egyptische geschiedenis voorgekomen dat een vrouw de scepter zwaaide, maar die aberratie had het begin ingeluid van een periode vol rampspoed en verval. Onder Hatsjepsoets regering braken echter gouden tijden aan voor Egypte. De nieuwe farao zette net als haar voorgangers een aantal militaire campagnes op touw om de buitengrenzen te consolideren.

Maar veel meer dan andere farao’s investeerde ze in handelsmissies. Uit Fenicië haalde ze hout om schepen te bouwen, koper en turkoois liet ze in de Sinaï kopen. Ze handelde zelfs met de misvormde maar machtige koningin van het verre Land van Poent (in het huidige Somalië), zodat luxegoederen als wierook, mirre, ebbenhout, ivoor en goud Egypte bereikten.

Net als iedere koning liet Hatsjepsoet monumentale tempels bouwen, maar haar bouwwoede overtrof zelfs die van haar meest illustere voorgangers. Haar eigen graftempel, Deir el-Bahri, was van ongekende omvang en oogverblindend mooi. Midden in het tempelcomplex Karnak, het heiligste heiligdom van Egypte, liet ze twee obelisken verrijzen van bijna dertig meter hoog. Als versteende zonnestralen met vergulde toppen reikten ze tot aan het godenrijk en eerden zonnegod Amon-Re op een nooit eerder vertoonde wijze.

De obelisken markeerden het hoogtepunt van de lange regeringsjaren van farao Hatsjepsoet. De logistieke operatie om de twee kolossen vanuit een steengroeve in het zuidelijk gelegen Aswan uit te hakken en honderden kilometers noordelijker te vervoeren was exceptioneel. Dat ze tot zo’n prestatie in staat was, tekende niet alleen haar macht en rijkdom, maar wees ook iedereen erop dat de goden haar goed gezind waren.

Toch moest Hatsjepsoet telkens haar legitimiteit als koning bewijzen. Egyptenaren waren een bijzonder conservatief volk, dat het roemrijke verleden als blauwdruk voor het heden zag. Meer nog dan andere farao’s benadrukte Hatsjepsoet daarom op alle mogelijke manieren de link met haar voorgangers en plaatste ze zich in de traditie van illustere farao’s. Ze liet zich afbeelden als man, waarbij ze de kleding van een koning droeg, compleet met valse baard zoals Egyptische koningen gewoon waren.

Ze ging zelfs zover dat ze haar eigen geboorteverhaal herschreef. Zo suggereerde ze dat ze niet zomaar een koningsdochter was, maar het kind van Amon-Re zelf. Die zou, gewiekst de gedaante van haar vader aannemend, haar moeder hebben verleid en zo Hatsjepsoet hebben verwekt. Farao’s na haar hebben dat verhaal overgenomen, waardoor sinds Hatsjepsoet de doctrine ontstond dat de farao een kind van de zonnegod zelf is.
Alle lange jaren dat Hatsjepsoet regeerde was Thoetmosis haar coregent. Altijd had hij in de schaduw van zijn illustere tante gestaan – afgebeeld naast of achter Hatsjepsoet, kleiner en duidelijk op de tweede plaats. Toen ze eindelijk overleed, ongeveer vijftig jaar oud, brak de tijd aan dat hij alleen kon heersen. Zou Thoetmosis zijn tante gehaat hebben?

Hoe het ook zij, meer dan twintig jaar na Hatsjepsoets dood werd een actie opgezet om alle visuele sporen van haar regering uit te wissen. Afbeeldingen waarop ze als jonge vrouw en als koningin staat afgebeeld werden gespaard, maar bijna alle cartouches, reliëfs, standbeelden en documenten die Hatsjepsoet als koning tonen werden systematisch vernietigd.

Soms genadeloos verwoest, soms subtiel weggebeiteld, een enkele keer alleen oppervlakkig weggevaagd. Haar tempels en monumenten werden ontheiligd, haar naam vervangen door die van Thoetmosis I, II en III. Damnatio memoriae, vernietiging van de herinnering, is de wreedste straf die de geschiedenis kent. Zo kwam er een dramatisch einde aan het verhaal van de farao die haar gelijke niet kende.

Meer dan dertig eeuwen later zagen archeologen zich voor een raadsel gesteld. De beroemde Franse filoloog Jean-François Champollion, de man die het hiërogliefenschrift wist te ontcijferen, kwam er in 1828 niet uit toen hij de graftempel Deir el-Bahri bezocht. Wie was deze bebaarde koning, die duidelijk een man voorstelde, maar aangesproken werd als een vrouw? Ook op vele andere brokstukken vonden archeologen verwijzingen naar een onbekende, maar vooraanstaande farao die met vrouwelijke vervoegingen werd aangeduid. Het duurde nog tientallen jaren voordat de wetenschappers begrepen om wie het ging en de glorieuze regering van Hatsjepsoet terughaalden in de herinnering.

Ondanks pogingen van tijdgenoten de herinneringen aan Hatsjepsoet uit te wissen, hebben archeologen haar bestaan kunnen bewijzen. Niet alle inscripties, beeldhouwwerken, reliëfs en documenten waren namelijk verwoest. En op een aantal plaatsen waar haar naam was vervangen door die van een mannelijke farao wisten ze de oorspronkelijke tekst te achterhalen. Ook bleken sommige stukgeslagen brokken steen als ‘opvulling’ van latere bouwwerken zijn gebruikt en zo als bron te kunnen dienen. Ten slotte staat een van haar obelisken er nog.

Al deze informatie en de ontcijfering van het hiërogliefenschrift leidden tot het inzicht dat er een tot dan toe onbekende farao moest zijn geweest, die niet voorkwam op de ‘officiële’ faraolijsten van de oude Grieken. En dat het om een vrouwelijke farao ging. Uiteindelijk ontdekten ze dat het Hatsjepsoet was.