Eleanor Roosevelt: First Lady van de wereld

Natuurlijk was het verhaal helemaal niet afgesloten. Eleanor was niet van zins om haar openbare leven zomaar op te geven. Een aantal kranten stopte met haar dagelijkse column, ‘My Day’, maar vele andere bleven haar observaties koesteren. Ze schreef over alles wat haar belangrijk leek: de oorlog die nog gaande was, vrouwenrechten, migranten, racisme, sociale mobiliteit, belangrijke plekken in New York. Steeds vaker nam ze politieke standpunten in.

De nieuwe president Harry Truman deed regelmatig een beroep op Eleanor, klagend over Churchill, advies vragend over deze of gene. Iedere week schreef ze hem over onderwerpen die haar aan het hart gingen; hij antwoordde met handgeschreven brieven. Naarmate Truman zijn eigen draai vond, werden zijn brieven formeler – de verwatering van hun contact was onvermijdelijk. In het openbaar was Eleanor terughoudend over hem. Zo bekritiseerde ze nooit Trumans besluit kernwapens te gebruiken om de oorlog met Japan te beëindigen. In haar column schreef ze dat we nu in een nieuwe wereld leefden: ‘Óf we hebben vriendelijke betrekkingen óf we vernietigen onze beschaving.’

Eind 1945 belde Truman Eleanor met de vraag of ze Amerika wilde vertegenwoordigen als afgevaardigde naar de eerste bijeenkomst van de algemene vergadering van de Verenigde Naties, die in Londen zou worden gehouden. Hoewel Eleanor werd gekweld door twijfels of ze dit wel kon, wist ze dat de VN de droom was geweest van Franklin. Ze hapte toe. Toen haar nominatie in de Senaat aan de orde was, bleek er maar één stem tegen: die van senator Theodore Bilbo van Mississippi, een onversneden racist die niet alleen bezwaar had tegen Eleanors benoeming, maar ook tegen haar hele levensfilosofie. Een andere senator stelde ronduit dat de oppositie van Bilbo ‘een mooi compliment [was] aan Eleanor Roosevelt’.

Op een persconferentie voor haar vertrek zei Roosevelt dat het heerlijk was om te kunnen zeggen wat ze wilde, om zich vrij te voelen. In haar gezelschap – zij was degene die de meeste aandacht trok – bevonden zich onder meer de gezaghebbende senator Arthur Vandenberg, een late bekeerling tot het internationalisme, en de diplomaat John Foster Dulles, die onder president Dwight Eisenhower een luidruchtige anticommunistische minister van Buitenlandse Zaken zou worden. Eleanor moest weinig van hen hebben en de afkeer was wederzijds. Als delegatieleiders brachten deze twee mannen haar onder in Committee Three van de VN, dat zich bezighield met ‘humanitarian, educational and cultural issues’. Hoewel Roosevelt beledigd was dat zij dat zomaar hadden besloten, realiseerde ze zich dat deze onderwerpen belangrijker waren dan de heren beseften.

In Londen stal Roosevelt de show. Ze dineerde met het koninklijk gezin, lunchte met Churchill. En ze hield de keynote speech in de Albert Hall ter verwelkoming van de gedelegeerden uit de hele wereld.

Ze mobiliseerde de andere vijf vrouwen op de bijeenkomst – ze waren met zijn zessen, op 750 gedelegeerden – en schreef met hen een manifest over bevordering van vrouwenparticipatie in nationale en internationale zaken. Maar ze was fel tegen een permanente commissie over vrouwen; vrouwen moesten niet als een speciale categorie bestudeerd worden. Ze wilde juist dat vrouwen overal en op alle niveaus in de Verenigde Naties aanwezig zouden zijn.

Een van de onderwerpen die haar commissie in Londen behandelde, was de status van zo’n dertien miljoen vluchtelingen uit Oost-Europa, dat door de Sovjet-Unie was bezet. De Sovjets eisten dat ze zouden worden teruggestuurd, maar namens de commissie pleitte Roosevelt ervoor hun een vluchtelingenstatus te geven. Volgens haar was de VN opgezet om de rechten van individuele burgers te beschermen, niet om de eisen van regeringen in te willigen. Vluchtelingen moesten kunnen leven waar ze dat wilden.

Toen het op debat aankwam, vroeg de Amerikaanse delegatie Roosevelt in het strijdperk te treden met Sovjetafgevaardigde Andrei Vishinsky. Ze sloeg hem de wapens uit handen met een toespraak over tolerantie, vrijheid en mensenrechten. Ook verwees ze naar de grote bevrijder Simon Bolivar, omdat ze goed wist dat de Zuid-Amerikaanse landen bij de stemming de doorslag zouden geven. Op 13 februari 1946 werd de resolutie, die was gesteund door de VS en Groot-Brittannië, aangenomen met 31 tegen 10 stemmen.

Dulles erkende dat hij weinig had verwacht van Roosevelts benoeming, maar nu vond hij dat ze uitstekend werk had gedaan. In een vergadering van de delegatie, toen Eleanor wat verlaat was, nam senator Vandenberg alles terug wat hij ooit over haar gezegd had. En, zo zei hij, ‘geloof me, dat is heel wat’. De vluchtelingen hadden er uiteindelijk weinig aan. Ze waren niet welkom in de West-Europese landen, noch in Canada en de VS, en zouden nog jaren in kampen verblijven.

Begin 1947 werd Roosevelt unaniem gekozen als voorzitter van de commissie die opdracht had de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens op te stellen. Het was de eerste keer in de geschiedenis dat staten, alle staten, probeerden te formuleren hoe ze zich tegenover hun burgers moesten gedragen en hoe ze met elkaar moesten omgaan. Toen de achttien gedelegeerden op Long Island bijeenkwamen voordat ze naar Genève zouden verkassen, hadden ze snel door dat ze baat hadden bij het prestige van Eleanor.

Tot december 1948 zou Roosevelt ermee bezig zijn. Ze hield flink de wind eronder. Toen leden van de commissie klaagden over de werkdruk citeerde ze Theodore Roosevelt: als ze kortere werkdagen wilden dan moesten ze kortere toespraken houden. Als de meningsverschillen tijdens vergaderingen wat al te wild werden, deed ze zich voor als een amateur. ‘Wel, ik ben natuurlijk maar een vrouw en ik begrijp al deze dingen niet,’ was een mooie inleiding om het Amerikaanse standpunt nog eens uiteen te zetten.

Eleanor weigerde zich te beperken tot politieke en burgerrechten, de Amerikaanse prioriteiten. Ze pleitte ook voor economische en sociale rechten – wat de Sovjets eveneens belangrijk vonden. Net als haar man in zijn befaamde Four Freedoms-toespraak geloofde ze dat ‘je burgerrechten niet kunt bespreken met mensen die honger hebben’. Amerika aarzelde. Toen Eleanor verklaarde dat ze liever zou aftreden dan deze rechten te laten lopen, zei president Truman gedwee dat ze haar geweten moest volgen.

Op 10 december 1948 werd de verklaring in de Verenigde Naties in Parijs aangenomen zonder één tegenstem (acht landen onthielden zich van stemming) – ze was er trots op dat de Sovjet-Unie niet tegenstemde. De Algemene Vergadering beloonde de voorzitter van de commissie met een staande ovatie. Truman noemde haar ‘First Lady of the World’.

Roosevelt vond enorme bevrediging in het werk voor de Verenigde Naties, want daar was ze deel van een experiment om ‘landen samen te brengen en ze te stimuleren te werken aan een vreedzame wereld.’ Ze wist dat de Universele Verklaring op zich niet voldoende was, zoals ook zou blijken. De uitdaging was de handhaving ervan, ‘om daadwerkelijk te leven en te werken in onze landen om vrijheid en gerechtigheid voor ieder mens te verkrijgen.’ Maar om de Universele Verklaring door de Amerikaanse Senaat aangenomen te krijgen, moest Roosevelt haar principes wat loslaten: ze hamerde minder op de economische en sociale rechten.

Ondertussen ondernam Eleanor samen met Truman actie tegen het racisme in de VS, ook zonder dat de Verenigde Naties daartoe het initiatief namen. Truman was bereid meer risico’s te nemen dan haar man. Op 27 juni 1947 waren Eleanor en Truman aanwezig bij de conventie van de NCAAP, de vereniging voor burgerrechten. In oktober kwam Truman met een ambitieus plan, een van de redenen dat de zuidelijke racisten bij de verkiezingen van 1948 afstand van hem namen. Op 26 juli 1948 nam Truman ook de moedige stap om per Executive Order een einde te maken aan segregatie in de strijdmacht.

De presidentsverkiezingen van 1948 zagen er slecht uit voor de Democraat Truman. Op racistisch rechts verloor de president de zuiderlingen aan de Dixiecrats van senator Strom Thurmond van South Carolina. De Republikein Thomas Dewey leek er goed voor te staan. In de campagne deed Roosevelt er het zwijgen toe, terwijl haar kinderen tevergeefs probeerden generaal Dwight Eisenhower voor de Democraten te winnen. Eindelijk, vier weken voor de verkiezingen, stuurde Eleanor een telegram uit Parijs, waar ze voor een VN-vergadering was, met onvoorwaardelijke steun voor Truman, die knarsetandend zijn dankbaarheid uitte. In november won Harry Truman totaal onverwacht de presidentsrace, het klassieke voorbeeld van een come from behind-campagne.

Vier jaar later maakte de overwinning van Dwight Eisenhower, nu als Republikein, een einde aan actieve Amerikaanse steun voor mensenrechten. In april 1953 verkondigde John Foster Dulles, inmiddels minister van Buitenlandse Zaken, dat zijn ministerie noch de burgerrechten en politieke convenanten, noch het economische en sociale convenant zou benadrukken. Ook de Genocide Convention en een VN-verdrag over de rechten van vrouwen verdwenen in de ijskast. Daarop nam Eleanor ontslag. Eisenhower had haar vertrek zonder commentaar aanvaard – en zonder lof voor haar werk.

Landelijk bleef ze actief. Ze sprak zich uit tegen de heksenjacht op communisten die senator Joe McCarthy ontketende en die door president Eisenhower en het Congres werden geaccepteerd. Ze verdedigde uitgesproken communisten met het argument dat ook zij vrijheid van meningsuiting hadden en dat het nuttig was je af te vragen waarom ze zo dachten.

Als altijd had ze kritiek op de rassensegregatie. Zuiderlingen schilderden voorvechters van burgerrechten af als communisten, maar Eleanor realiseerde zich beter dan de Amerikaanse leiders dat segregatie een schande was voor een land dat in de Koude Oorlog de moreel hogere positie claimde. Ze raakte bevriend met de zanger Harry Belafonte die in New York geen appartement kon huren. Ze schreef erover in haar column: ze zou de Belafontes graag als buren hebben.

Toen Roosevelt in 1960 binnenkwam op de Democratische conventie in Los Angeles begon een zeven minuten durend applaus, de spreker van dat moment overstemmend. Uit beleefdheid tegenover die spreker deed Roosevelt er even over om het applaus te accepteren, maar uiteindelijk kwam ze er niet omheen dat ze zelf het middelpunt van de aandacht was. Ze had haar bedenkingen over presidentskandidaat John F. Kennedy. Mogelijk vanwege zijn vader Joe, die in 1939 als ambassadeur in Londen voor appeasement had gepleit. Maar na de conventie steunde Roosevelt Kennedy onvoorwaardelijk.

Kennedy was zo verstandig haar een paar weken later in Val-Kill te bezoeken. Hij vertrok onder de indruk – al was het maar omdat Eleanor de ontmoeting niet had afgezegd terwijl een van haar kleinkinderen de dag tevoren was verongelukt. De waardering was wederzijds. Ze was blij dat Kennedy die november won. Ook liet ze hem weten dat ze hoopte dat hij zich meer zou inspannen voor vrede, de emancipatie van vrouwen en gelijke rechten voor alle Amerikanen.

Haar agenda was onveranderd. Als ze kritiek had op Kennedy, liet ze dat weten. Dat gold zeker voor de traagheid waarmee de regering-Kennedy de burgerrechten aanpakte. In haar laatste ontmoetingen met noordelijke studentenactivisten in 1961 en 1962 sprak ze haar steun uit voor boycots en sit-ins, en voor demonstraties. ‘Go South for Freedom,’ luidde haar oproep.

De tragiek van Eleanor Roosevelt was dat ze, in al haar publieke rollen, een eenzaam leven had geleid. Als kind van een alcoholische en vroeg gestorven vader, als echtgenote van een koele man, als weduwe met een politieke rol die de mannen om haar heen haar niet gunden. Nu woonde ze in New York in een appartement met dierbare vrienden, gekweld door zorgen over haar vijf kinderen, die gebukt gingen onder echtscheidingen, ruzies en drank. In de loop van 1962 ging ze het rustiger aan doen, ook gedwongen door ziekte. Ze overleed op 7 november 1962, 78 jaar oud.

Bij de begrafenis op Hyde Park waren oud-presidenten Eisenhower en Truman aanwezig, evenals president John F. Kennedy met zijn vrouw Jacqueline en vicepresident Lyndon Johnson. Een week later sprak de Democraat Adlai Stevenson op een herdenkingsbijeenkomst. ‘We zijn eenzamer. Iemand is weggevallen uit ons leven,’ zei hij. ‘Iemand die de zekerheid bood van een schuilplaats.’ Drie maanden later verscheen Roosevelts laatste boek, Tomorrow is Now, met een optimistische kijk op de toekomst. Als Amerika maar het woord liberal zou onthouden en naar vrijheid zou streven, dan kwam het volgens haar allemaal goed. Om sociale verandering te bereiken, moest je je ideeën uitdragen met verbeeldingskracht, integriteit en moed. Wat je van je leven maakt, bepaalt je invloed, was Eleanors motto. Dat had ze zeker bewezen.

Openingsbeeld: Eleanor Roosevelt poseert met de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, 1949.