Dan Jones schetst in zijn boek De Kruisvaarders een ‘tableaugeschiedenis’ van de kruistochten. De Engelse historicus beschrijft de heilige oorlogen door de ogen van uiteenlopende personages: van pausen tot Vikingen en van islamitische schrijvers tot vrouwen die het kruis opnamen. ‘Het rechtvaardigen van de gewelddadige kruistochten vergde een knap staaltje mentale acrobatiek.’
Waarom moest dit na De Tempeliers (2017) uw volgende boek worden?
‘Volgens mij duurt het een aantal boeken voordat je een periode echt begrijpt, dus schrijf ik boeken vaak in paren. In De Tempeliers gaf ik een nauw beeld van de kruistochten, in De Kruisvaarders beschrijf ik de kruistochten vanuit meerdere perspectieven.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Dus dit is eigenlijk deel 2.
‘Zo zou je het kunnen zien, maar je hoeft ze niet op volgorde te lezen. Het zijn twee manieren om naar hetzelfde onderwerp te kijken. Eerst vanuit één institutie, daarna vanuit verschillende individuen om een completer beeld van de geschiedenis te geven. Een ‘tableaugeschiedenis’ noem ik het.’
U doet dit door ieder hoofdstuk vanuit een nieuw personage te schrijven. Waarom deze benadering?
‘Boeken over en onderzoeken naar de kruistochten richten zich vaak op de bekende figuren als de Engelse koning en kruisvaarder Richard Leeuwenhart. Zelf schrijf ik ook veel over Engeland en Frankrijk, dus ik herken de neiging om te focussen op Europese, mannelijke krijgers in de kruistochten. Natuurlijk is dat een belangrijk deel van de geschiedenis, maar ik vond dat er een interessanter deel was om te ontdekken. Door de geschiedenis van uiteenlopende historische personages als leidraad te nemen kon ik andere delen van de kruistochten belichten.
Om sommige sleutelfiguren kun je natuurlijk niet heen. Je moet het over paus Urbanus II hebben wanneer je het begin van de kruistochten beschrijft. Maar ik wilde meer dan alleen de grote namen en ben op zoek gegaan naar momentopnames van ‘gewone mensen’ die betrokken raakten bij de kruistochten. De derde kruistocht moest niet alleen om Richard Leeuwenhart en de islamitische generaal Saladin gaan, dus nam ik het perspectief van Margaretha van Beverley. Als jonge Engelse vrouw neemt ze het kruis op en verdedigt ze uiteindelijk de muren van Jeruzalem tegen het leger van Saladin. Ze draagt een kookpot op haar hoofd die ze als helm gebruikt, een Monthy Python-achtig beeld. Ze vlucht de stad uit, maar wordt later gevangen genomen en jarenlang als slavin vastgehouden.’
Hoe selecteerde u de verschillende personages?
‘Soms kwam ik een verhaal tegen als dat van Margaretha van Beverley, soms was het een praktische keuze. Zo gebruik ik Anna Komnene, de oudste dochter van de Byzantijnse keizer Alexios I Komnenos, om een Grieks en vrouwelijk perspectief te geven. Anna schreef de Alexiade, een heroïsche geschiedenis van haar vader. Ze verbergt daarin haar subjectiviteit niet, maar biedt wel een uniek perspectief op de kruisvaarders, die er niet erg positief vanaf komen.’
U beschrijft de kruistochten ook door een onwaarschijnlijke kruisvaarder: de Noorse Vikingkoning Sigurd I.
‘Sigurd is als christelijke Viking een geweldig historisch figuur. Vikingen werden eerst gezien als ‘heidense piraten’, maar trokken nu als ‘gewapende pelgrims’ naar het Heilige Land.
Het was alsof Sigurd op de grootste Vikingplundertocht ter wereld ging, maar naast het leegroven van steden leek zijn motivatie ook christelijk te zijn. Hij kwam zelfs thuis met een relikwie van het Heilig Kruis. Dankzij een schrijver aan boord van zijn vloot zien we de kruistocht en christelijke wereld uit Sigurds tijd door één paar Vikingogen.’
En de islamitische historiscus Ibn al-Athir?
‘De schrijver van wat hij zelf ‘het perfecte geschiedeniswerk’ noemt. Een islamitisch verslag als het zijne is belangrijk voor het evenwicht in mijn verhaal. Zijn werk is boeiend om te lezen; zo schrijft hij achter iedere christelijke strijder die hij noemt tussen haakjes: ‘moge God hem vervloeken’, of een creatieve variant daarop. Hoewel ik het niet met hem eens ben dat hij een perfecte geschiedenis schreef, geeft zijn werk wel inzicht in het belang van de kruistochten in de ogen van moslims.’
Natuurlijk waren er mensen die zeiden: ‘Weten we dit wel zeker?’, maar toen was het al te laat.
U hanteert een brede definitie van de kruistochten, van de strijd om Jeruzalem tot de Reconquista in Spanje, en van de Baltische Staten tot gevechten binnen Frankrijk zelf.
‘Ik denk dat zo’n pluralistische definitie nodig is. Het concept van de kruistocht als een mars naar Jeruzalem veranderde door de eeuwen heen. De term verloor zijn betekenis. Dat is voor een groot deel toe te schrijven aan paus Innocentius III, die in de dertiende eeuw een kruistocht tegen de Katharen in Frankrijk organiseerde. Deze groep gelovigen liet zich inspireren door Jezus en was niet bepaald de antichrist, maar de strijd tegen de Katharen kreeg wel de titel van kruistocht.
Een ander voorbeeld zijn de christelijke legers die elkaar bevochten in het Spanje van de veertiende en vijftiende eeuw. Beide strijdmachten noemden dit een kruistocht omdat een paus hun oorlog steunde. Het idee van de kruistochten was aan verandering onderhevig, en dat maakt dat ik dit verhaal op zo’n grote schaal wil vertellen.’
Hoe rechtvaardigden vredelievende christenen de gewelddadigheid van de kruistochten?
‘Het was een gigantische paradox die leidde tot een flinke dosis theologische hersengymnastiek. Het lukte de christelijke kerk om een heilige oorlog te bedenken in de naam van Christus, de man die meende dat je je vijand de andere wang toe moest keren. Wat Christus het liefst zou willen, bedacht de kerk, was dat zijn volgelingen een hoop mensen zouden vermoorden op de plek waar hij zelf leefde en predikte. Een absurd idee, en het vergde een indrukwekkend staaltje mentale acrobatiek om op basis van dit idee massale kruistochten te organiseren. Natuurlijk waren er mensen die zeiden: ‘Weten we dit wel zeker?’, maar toen was het al te laat.’
Hoe speelden economische en geopolitieke factoren een rol in de beslissing om mee te gaan op kruistocht?
‘Er speelden veel factoren mee, van persoonlijk tot institutioneel en van maatschappelijk tot cultureel. Het leuke aan het schrijven van dit boek was om te zien hoe mensen op verschillende manieren bij de kruistochten betrokken raakten. De derde kruistocht was een reactie op het verwonden van het christendom. Het was een fundamenteel christelijke plicht om de val van Jeruzalem en de verovering van het Heilig Kruis te wreken. Dat staat in enorm contrast met de vierde kruistocht, waarin de kruisvaarders Byzantium leegroven, één van de grootste christelijke steden ter wereld. Dat gebeurde onder leiding van de Venetianen en had een commerciële reden: het compenseren van een opgelopen schuld.
In Ierland raakte ik laatst aan de praat met een specialist in verbanden tussen het weer en historische gebeurtenissen, en hij zag zelfs een verband tussen mislukte Europese oogsten en de wil om op kruistocht te gaan. Volgens hem zouden er mislukte gewassen zijn geweest die mensen zodanig vergiftigden dat zij ‘visioenen’ kregen waarin ze werden opgeroepen om naar Jeruzalem te trekken.’
Tijdens de vierde kruistocht vallen de kruisvaarders Byzantium aan
Waarom eindigt u het verhaal van de kruisvaarders in 1492?
‘Ik vind het historisch gezien een logisch eindpunt omdat dit het einde was van de Reconquista. Columbus zag hoe de Moren de sleutels van het paleis Alhambra in Granada aan de Spaanse koningin Isabelle overhandigden en vertrok daarna naar de Nieuwe Wereld. Het voelt alsof het Europese instinct om eeuwenlang het oosten aan te vallen zich vanaf Columbus’ terugkomst naar het westen richt. Vanaf dit punt worden daar nieuwe gebieden geplunderd en niet-christelijke mensen vermoord, opnieuw ver van huis.’
Wie is uw favoriete personage in het boek?
‘Ze zijn al even genoemd: Vikingkoning Sigurd en Margaretha van Beverley. Maar één man mocht in het slot ook niet ontbreken: Boucicaut. We kennen hem van de slag bij Azincourt in de vijftiende eeuw, als maarschalk van Frankrijk. Wat ik níet wist is dat hij tevens een kruisvaarderverleden had. Zijn biografie staat vol waanzinnige opschepperij. De bewering waardoor ik wist dat ik Boucicaut in het boek moest opnemen was dat hij een achterwaartse salto kon maken in volle wapenuitrusting. Je krijgt het beeld van een enorme uitslover, wiens ridderlijkheid werd gekenmerkt door het feit dat hij een kruisvaarder was. Dat betekende in zijn tijd allang niet meer hetzelfde als in de twaalfde eeuw, maar het maakte onmiskenbaar deel uit van zijn identiteit als ridder.’
In de epiloog maakt u een sprong in de tijd en legt u een link tussen de kruistochten en hedendaagse conflicten.
‘Door de eeuwen heen gingen de kruistochten steeds meer zaken rechtvaardigen. Dat zie je vandaag de dag ook nog. Tijdens het schrijven van dit boek zette ik een alarm op mijn telefoon dat afging zodra de term ‘kruistocht’ in het nieuws werd genoemd. De gekste dingen kwamen voorbij: een voetbalcoach ging op kruistocht tegen schwalbes en schoolmeisjes in Birmingham namen zelfs het kruis op om hondenpoep in hun straat tegen te gaan.
De terminologie van de kruistochten is sterke propaganda.
Naast deze onnozele voorbeelden zijn er ook serieuze conflicten waarin de kruistochten worden gebruikt. IS-gelieerde groepen die in 2019 in Sri Lanka massa’s onschuldige burgers doodden noemden het een aanval tegen de burgers van kruisvaarderscoalities. Donald Trump jr. poseerde op zijn Instagram-account met een geweer met een kruisvaarderkruis erop en de man die terechtstaat voor het onder vuur nemen van moskeeën in Nieuw-Zeeland schreef kruisvaarderslogans op zijn automatische geweren. In deze gevallen is het niet grappig of eufemistisch, maar spreekt het direct tot het valse idee dat het christendom en de islam al meer dan duizend jaar in oorlog zijn, en dat dit een ‘zero-sum game’ is, een apocalyptische strijd waarin slechts één overwinnaar kan zijn.
De terminologie van de kruistochten is sterke propaganda. We kunnen het beeld gemakkelijk oproepen: christenen met lange baarden en puntige zwaarden trekken ten strijde tegen moslims. Wat ik wil laten zien is dat dit slechts een klein deel van het verhaal is, en dat we voorzichtig moeten zijn met het gebruik van de kruistochten in hedendaagse uitingen.’
De Kruisvaarders: De strijd om het Heilige Land
Dan Jones, Omniboek 544p. € 34,99
Bestel in onze webshop.
