Een korte oorlog zou de Chinees-Japanse relatie voor altijd tekenen

Diplomatieke spanningen tussen China en Japan lopen hoog op na opmerkingen van premier Sanae Takaichi over Taiwan. China is boos en verwijst naar het militaristische verleden van Japan. Dat begon allemaal met de Eerste Chinees-Japanse Oorlog in 1894.

Hoewel Westerse machten zich al vanaf het einde van de vijftiende eeuw in Azië lieten gelden, leidde dat in China en Japan pas halverwege de negentiende eeuw tot het volle besef dat als zij zelf niet moderniseerden, zij weleens het onderspit konden delven als het op oorlog met Westerse mogendheden zou aankomen. En – de keizer verhoede – mogelijk door hen te worden gekoloniseerd.

In Japan leidde dat inzicht tot een revolutie die de val betekende van het Tokugawa-shogunaat dat ruim 250 jaar Japan had geregeerd. Onder bewind van de hervormingsgezinde keizer Meiji onderging Japan een economische transformatie met buitenlandse technologie. Ook werd het leger gemoderniseerd en versterkt om Westerse mogendheden af te schrikken.

Dit streven staat prachtig omschreven in een essay van Fukuzawa Yukichi uit 1885 dat de veelzeggende titel ‘Depart from Asia’ meekreeg; Japan moest toetreden tot de groep van ontwikkelde landen en Azië figuurlijk achter zich laten.

In Korea zorgde deze ontwikkeling voor onrust tussen zowel hervormers en conservatieven als een pro-Chinees en een pro-Japans kamp. Toen er in 1882 een muiterij uitbrak waarbij liberale pro-Japanse kopstukken werden vermoord en de Japanse ambassade in brand werd gestoken, was dit voor de Japanse regering aanleiding troepen te sturen. Formeel om zijn burgers te beschermen, maar evengoed om zijn belangen in Korea veilig te stellen. China stuurde als reactie daarop ook soldaten om zijn invloed te behouden.

Dit vormde het begin van een onrustige periode waarin Chinese en Japanse militairen regelmatig tegenover elkaar kwamen te staan. In 1894 liep het echt uit de hand, toen de Tonghak-sekte de straat op ging. De Tonghak (Partij van de Oosterse Wijsheid) was tegen buitenlandse invloeden uit het Westen en Japan. De protesten werden groter en verspreidden zich over het land, zelfs nadat de Tonghak tot bezinning hadden opgeroepen. Om de orde te herstellen besloot de Koreaanse regering de Chinese keizer om militaire bijstand te vragen. Dit verontrustte Tokio en opnieuw kregen troepen het bevel om naar Korea te gaan.

De Japanse legerleiding voorzag dat de Chinese militairen in Korea een gevaar zouden vormen voor zijn troepenmacht. Maar de soldatenaanvoer over zee was kwetsbaar. De Japanse marine bracht op 24 juli een door de Chinese overheid gecharterd Brits schip tot zinken. Commandant Togo Heihachiro wilde alleen Britse bemanningsleden van de Kowshing redden en liet Chinese opvarenden aan hun lot over. Van de 1.200 Chinezen zouden slechts 300 soldaten het overleven.

Op 1 augustus verklaarde Japan de oorlog aan China. De Chinese Qing-dynastie had weliswaar gezegd dat het wilde moderniseren, maar daar was door corruptie, wanbestuur en conservatieve krachten in het overheidsapparaat nog weinig van terecht gekomen. Het Japanse leger daarentegen was dankzij wapenaankopen en militaire adviseurs uit het Westen sterker dan ooit.

Op zee en op land wonnen de Japanners slag na slag. Op 24 oktober, slechts drie maanden na het begin van de vijandelijkheden, verplaatste de strijd zich van Koreaans naar Chinees grondgebied toen Japanse troepen de Yalu-grensrivier overstaken richting Mantsjoerije. De fanatieke legerleider Yamagata Aritomo was in een winning mood en dacht dat hij wel naar Beijing zou kunnen doorstoten. Maar dat ging de regering in Tokio te ver uit angst Westerse interventies uit te lokken. Het Japanse leger was superieur aan dat van China, maar het opnemen tegen een Westerse grootmacht durfde men op dat moment nog niet aan.

In China was inmiddels de conclusie getrokken dat de Japanse overmacht te groot was. Tot tweemaal toe zond de keizer een delegatie om over vrede te onderhandelen. En twee keer werd die door de Japanners geweigerd. Was dat omdat zij waren beledigd door het lage niveau van de afvaardiging? Of was het om tijd te winnen en op het slagveld China’s onderhandelingspositie verder uit te hollen? Feit is dat de Japanners deze periode gebruikten om Formosa in te nemen, het latere Taiwan.

Pas toen totale vernietiging van het leger dreigde, stuurde China in maart 1885 een volwaardige missie onder leiding van Li Hongzhang, die vanwege zijn goede onderhandelingstechnieken in het Westen ook wel de Gele Bismarck werd genoemd. Hij werd ontvangen door de Japanse premier Ito Hirobumi.

Tijdens zijn verblijf in Japan werd een aanslag op Li gepleegd. Een Japanse nationalist die meende dat de oorlog moest worden voortgezet, nam Li onder vuur. De kogel bleef in zijn linkerkaak steken. Li, die meende dat de onderhandelingen geen vertraging konden dulden, weigerde naar China terug te keren voor medische behandeling. Dit maakte op de Japanners grote indruk. Keizer Meiji verexcuseerde zich voor de aanslag en stuurde zijn lijfartsen om hem te verzorgen.

Dat nam niet weg dat Li een vernederende capitulatie moest tekenen. Zo moest China volgens het Verdrag van Shimonoseki afzien van verdere bemoeienis met Korea, havens openstellen voor handel met Japan en het gigantische bedrag van 200 miljoen tael aan herstelbetalingen betalen (1 tael is ongeveer 40 gram zilver). Later kwam daar nog eens 30 miljoen bij toen Japan ervan afzag een stuk land te annexeren. Ter vergelijking: 230 miljoen tael was indertijd evenveel als de totale inkomsten van de Chinese overheid in drie jaar.

De oorlog had misschien niet lang geduurd, maar zijn impact was groot. In het Westen was men stomverbaasd dat de Japanners het veel grotere leger van China een zware nederlaag hadden toegebracht. Het vormde een bevestiging dat China zwak was en tot meer concessies kon worden gedwongen. In China leidde het vredesakkoord tot verontwaardiging. Het werd als een nieuwe vernedering opgevat na de twee Opiumoorlogen en wakkerde de onvrede over het falende Qing-bestuur aan.

In Japan voedde de klinkende overwinning het hernieuwde nationale zelfvertrouwen. Japan was een machtige, moderne staat geworden, die mede dankzij de herstelbetalingen verder industrialiseerde. In 1904 ging Japan voor het eerst —en met succes — de strijd aan met een Westerse mogendheid: Rusland. In 1937 viel het Mantsjoerije binnen, het begin van de Tweede Chinees-Japanse oorlog waarin tenminste 15 miljoen Chinese soldaten en burgers sneuvelden. Taiwan bleef tot het einde van de Tweede Wereldoorlog onder Japans bestuur.