In Cambodja is de Rode Khmer nog steeds een open wond

Toen de Khmer begin 1979 werd verdreven waren er nog maar twaalf gevangenen in leven, onder wie vijf kinderen. Net als de nazi’s hielden de communisten van de Rode Khmer alles nauwgezet bij. Iedere gevangene in S-21 werd vastgelegd op de gevoelige plaat. Wie een bezoek brengt aan het Tuol Sleng Genocide Museum – zoals het nu officieel heet – kan macabere foto’s en tekeningen bekijken, net als de slordig in klaslokalen gemetselde cellen met hun roestige bedden en ‘gereedschappen’ waarmee de beulen zich uitleefden. 

Een bezoek aan Tuol Sleng is een deprimerende ervaring, vooral omdat de plek zo ‘gewoon’ is. De schoolgebouwen liggen midden in een drukke woonwijk. Buiten de muren klinkt gejoel van spelende kinderen. Alleen het prikkeldraad op de muren en galerijen van de voormalige school wijkt af. Op de binnenplaats staan wuivende palmbomen én een galg. S-21 maakt deel uit van een goelagarchipel van tweehonderd strafkampen en gevangenissen die de Rode Khmer vooral op het platteland uit de grond stampte. Vrijwel zonder uitzondering zijn ze omringd door massagraven.  

Tijdens zijn schrikbewind liet dictator Pol Pot bijna twee miljoen Cambodjanen de dood injagen, een kwart van de bevolking. Vandaag de dag zijn op het Cambodjaanse platteland nog steeds stapels schedels terug te vinden. Vaak opgestapeld in oude stupa’s, maar soms ook gewoon op een hoopje langs de weg. De Rode Khmer heeft peilloos diepe sporen van verwoesting en verdriet nagelaten. 

De opkomst en ondergang van de Rode Khmer zijn onlosmakelijk verbonden met de Vietnamoorlog. Na de militaire nederlaag tegen de Vietnamese communistische onafhankelijkheidsbeweging Vietminh besloot Parijs in 1954 de handen af te trekken van alle protectoraten en koloniën in Frans-Indochina. Naast Vietnam verkregen ook de koninkrijken Laos en Cambodja onafhankelijkheid.  

In Cambodja bleef koning Norodom Sihanouk na ‘verkiezingen’ de scepter zwaaien over een eenpartijstaat. Eerst als premier en later weer als staatshoofd. Officieel hield Cambodja zich als buurland afzijdig in de steeds verder ontsporende Vietnamoorlog, maar Sihanouk droeg het communistische blok een warm hart toe. De Ho Chi Minh-route – het Noord-Vietnamese bevoorradingsnetwerk – liep ook via de Cambodjaanse jungle. Dat was de Amerikanen een doorn in het oog: zij steunden in 1970 een staatsgreep door premier Lon Nol. 

De Rode Khmer was tot dan toe een gemarginaliseerde guerrillabeweging geweest, maar kon vanaf dat moment rekenen op stevige Vietnamese steun. 

In de daaropvolgende burgeroorlog lieten de Amerikanen zich ook niet onbetuigd. Ze gaven honderden miljoenen dollars uit om de corrupte Lon Nol aan de macht te houden en wierpen meer dan vijfhonderdduizend ton bommen af op het Cambodjaanse platteland om de communistische guerrilla’s te bestrijden. Dat had allemaal een averechts effect. De Cambodjaanse boeren die zwaar waren getroffen door Amerikaanse tapijtbombardementen, schaarden zich massaal achter de Rode Khmer. De beweging kon ook rekenen op de zegen van Sihanouk. 

Toen de Amerikanen hun handen aftrokken van Vietnam, was het ook met Lon Nol gedaan. Op 17 april 1975 trok de Rode Khmer Phnom Penh binnen. De Angkar (‘organisatie’) had grote plannen: alle inwoners en de vele vluchtelingen die er een veilig heenkomen hadden gezocht werden direct gedwongen de hoofdstad te verlaten. Ongeveer 2,5 miljoen mensen werden gedeporteerd naar het platteland. Het nieuwe ‘Democratisch Kampuchea’ moest een boerenheilstaat worden. Volgens de grote sterke man Pol Pot was landbouw de enige weg naar een stralende toekomst, waarbij uiteindelijk de glorietijd van het middeleeuwse Khmer-rijk zou herleven. 

Alle Cambodjanen werden gedwongen op het land te werken op collectieve boerderijen. In deze straf- en heropvoedingskampen waren de omstandigheden bar en boos. Mensen waren twaalf uur per dag, zeven dagen per week in touw op een karig rantsoen. Gezinnen werden uit elkaar gehaald, persoonlijke eigendommen werden geconfisqueerd en iedereen moest hetzelfde simpele tenue dragen: een zwart broekpak, zwarte sandalen en – indien voorradig – een rood-wit geblokte sjaal. De eigen identiteit moest plaatsmaken voor het collectief.  

Ongehoorzaamheid werd niet getolereerd. Mensen werden voor het minste of geringste in elkaar geslagen. Daarnaast waren er dagelijks ellenlange sessies waarbij iedereen zijn eigen fouten moest opbiechten en anderen moest bekritiseren. Die heropvoedingssessies dienden ook om de nieuwe samenleving te zuiveren van schadelijke elementen.  

Niets of niemand mocht het ideaal van een volledig zelfvoorzienende volksgemeenschap in de weg staan. Iedereen die door de Angkar als ‘stads’, ‘intellectueel’ of simpelweg ‘onzuiver’ werd aangemerkt, werd direct geëxecuteerd. Ambtenaren, artsen, leraren, monniken, intellectuelen en etnische minderheden als Vietnamezen en Chinezen werden om dure munitie te besparen aan stukken gehakt. Het dragen van een bril was al genoeg om als intellectueel in een massagraf te eindigen. 

Wie ervan werd verdacht samen te spannen tegen Pol Pot en zijn handlangers kwam terecht in de S-21-gevangenis, waar de beulen zich uitleefden om een bekentenis te verkrijgen. Naarmate de tijd vorderde en de paranoia van Pol Pot groteske vormen aannam, at de revolutie ook in Cambodja haar eigen kinderen op. Ook leden van de inner circle van de Rode Khmer eindigden in S-21 en op de beruchte ‘killing fields’. 

De boerenheilstaat kwam ondertussen totaal niet van de grond. De productiecijfers van de primitieve collectieve boerderijen bleven bedroevend laag. Essentiële agrarische kennis was in massagraven verdwenen. Er was ook geen sprake van enige coördinatie tussen de verschillende boerderijen en handel was taboe verklaard door de Angkar, dus er ontstonden grote tekorten. Ondervoeding was aan de orde van de dag. Zonder artsen konden ziekten welig tieren. Democratisch Kampuchea was geen socialistisch paradijs, maar een verschrikkelijke hel. 

De Rode Khmer was met Vietnamese steun aan de macht gekomen, maar eigenlijk boterde het nooit tussen de Vietnamezen en de Cambodjanen. Er was sprake van een eeuwenoude vete, die nog stamde uit de tijd van het Khmer-rijk. Pol Pot zag het verenigde communistische Vietnam niet meer als bondgenoot, maar als bedreiging. Hij liet grote anti-Vietnamese zuiveringen doorvoeren en aasde op de Vietnamese Mekongdelta. De Rode Khmer voerde daar regelmatig aanvallen uit, waarbij Vietnamese dorpen werden geplunderd en platgebrand. 

In december 1978 was de maat vol voor Hanoi: een 150.000 man sterk leger viel Cambodja binnen. De licht bewapende Rode Khmer was totaal geen partij voor de geharde Vietnamese soldaten. Pol Pot en zijn trawanten werden verdreven uit Phnom Penh en zochten een veilig heenkomen in de ondoordringbare Cambodjaanse jungle in het grensgebied met Thailand. 

Onder Vietnamese vleugels maakten gematigde Cambodjaanse communisten, die het land eerder waren ontvlucht, een doorstart als Cambodjaanse Volkspartij. Het Vietnamese leger bleef nadrukkelijk aanwezig in wat de Volksrepubliek Kampuchea werd genoemd. De Rode Khmer voerde met steun uit China, Thailand en indirect de Verenigde Staten nog jarenlang een taaie guerrillastrijd. 

Onder Vietnamese vleugels werd Cambodja opnieuw opgebouwd. Dat was een zware opgave. Velen waren het land ontvlucht en de Cambodjanen die de hel van de Rode Khmer hadden overleefd moesten helemaal vanaf nul beginnen. Zo opende de universiteit van Phnom Penh de deuren pas weer in 1988. Tijd voor rouw en traumaverwerking was er niet. Zwijgen was minder pijnlijk dan erover praten. Bovendien zaten de verantwoordelijken nog altijd verstopt in de jungle. 

Na het vertrek van de Vietnamezen in het wereldwijde wonderjaar 1989 volgde een chaotische periode. Cambodja balanceerde op het randje van een nieuwe burgeroorlog, maar dankzij tussenkomst van de VN werd in 1993 het Koninkrijk Cambodja in ere hersteld als constitutionele monarchie. Norodom Sihanouk keerde terug op de troon.  

Pol Pot hield zich ondertussen nog steeds schuil in de jungle, maar nadat hij in 1998 op onopgehelderde wijze kwam te overlijden legden de overgebleven strijders van de Rode Khmer eindelijk de wapens neer. De weg leek vrij om eindelijk definitief af te rekenen met het duistere verleden. Uit op instigatie van de VN gestart onderzoek naar de genocide vloeide een tribunaal voort, maar toen dat in 2022 de deuren sloot waren alleen vijf kopstukken uit de absolute inner circle van de Angkar veroordeeld voor hun daden.  

Zo oordeelde het tribunaal dat Kang Kek Iew, beter bekend als Kameraad Duch, als het hoofd van de geheime politie van de Rode Khmer en de S-21-gevangenis direct verantwoordelijk was voor de executie van minstens 12.272 mannen, vrouwen en kinderen. Tijdens zijn proces vertelde oud-schoolmeester Duch gedetailleerd over de gruwelijkheden die zich onder zijn toezicht voltrokken. Hij hoopte zich daarmee op een bizarre manier vrij te kunnen pleiten, maar werd vanwege misdaden tegen de menselijkheid veroordeeld tot levenslang. 

Vier andere kopstukken ontsprongen de dans omdat hun zaak werd geseponeerd. Duizenden anderen die lager in rang waren geweest in de terreurbeweging werden helemaal niet berecht. In ruil voor hun overgave hadden velen in 1998 amnestie gekregen. Tot een waarheids- en verzoeningscommissie, zoals in Chili en Zuid-Afrika, kwam het in Cambodja nooit. De machthebbers waren en zijn niet zo happig om in de geschiedenis van de Rode Khmer te gaan wroeten. 

Het is goed om te weten dat de toeristische trekpleister Cambodja weliswaar op papier een parlementaire democratie is, maar in praktijk een eenpartijstaat. De Cambodjaanse Volkspartij heeft het nog steeds voor het zeggen en won de laatste verkiezingen in 2023 met 84 procent van de stemmen. Premier Hun Sen regeerde vrijwel onafgebroken van 1985 tot 2023. Sinds de kritiek op zijn aanblijven na de verkiezingen van 2013 aanzwol, ontpopte hij zich als autocraat. De belangrijkste oppositiepartijen werden verboden en kritische media werd de mond gesnoerd. 

Zowel koning Sihanouk als premier Hun had banden met de Rode Khmer. Sihanouk steunde aanvankelijk Pol Pot en was na de machtsovername kortstondig staatshoofd. Hun vocht aanvankelijk mee met de Rode Khmer, maar vluchtte vrij snel na de machtsovername naar Vietnam om in 1979 terug te keren op de slippen van het Vietnamese leger. 

Zo zijn er meer Cambodjanen die een dubieuze rol hebben gespeeld in het duistere verleden van hun land. Zij lezen de zwarte bladzijden uit de geschiedenis van Cambodja liever niet. Het is maar de vraag of dat op korte termijn gaat veranderen. Premier Hun Sen heeft het stokje inmiddels overgedragen aan zijn zoon Hun Manet, en Norodom Sihamoni nam in 2004 de plaats over van zijn vader op de Cambodjaanse troon. Zij handelen ongetwijfeld in het belang van hun familie. 

Wie rondreist door Cambodja kan de tastbare bewijzen van de gruweldaden van de Rode Khmer makkelijk terugvinden, maar de figuurlijke lijken blijven waarschijnlijk nog lang in de kast.