Dat de geschiedenis in retrospectief wordt geschreven, blijkt indringend uit Frederick Taylors biografie-van-een-jaar 1939. De oorlog die niemand wilde. Het begrip appeasement is tegenwoordig synoniem met politiek slappe knieën, en voor wie iets meer historische kennis bezit, hoort daar de naam van Neville Chamberlain (‘Peace for our time’) bij, de Britse eerste minister die een gewapend conflict met Hitlers nazi-Duitsland tot het uiterste vermeed door almaar diplomatieke compromissen aan te gaan.
Het kwam erop neer dat de oorlogszuchtige Hitler met zijn ‘salamitactiek’ grotendeels zijn gang kon gaan in delen van Europa die hij begeerde: eerst Oostenrijk, daarna Sudetenland. In Chamberlains optiek had Hitler ‘de bus gemist’ door na het industrierijke Sudetenland niet gelijk heel Tsjecho-Slowakije op te slokken. Het intrigerende aan Taylors meeslepende, welhaast kroniekmatige reconstructie van dat (latere) rampjaar 1939 is dat hij laat zien hoe wijdverbreid de appeasement-gedachte was: Chamberlain stond (ook internationaal) bepaald niet alleen. De wereld was oorlogsmoe na de Eerste Wereldoorlog, ook de Duitsers – op één man na: Adolf Hitler. Taylor rept in dit verband van ‘de duistere aard van Hitlers ware ambitie’.
Vanaf 1 september 1939, met de Duitse inval in Polen, waardoor het Verdrag van München opeens een dode letter werd, was het zover. De bevolkingen van de Europese naties kwamen terecht in een uitroeiingsoorlog die vrijwel niemand zich een paar jaar daarvoor had kunnen voorstellen. Taylors onderzoeksvraag in 1939. De oorlog die niemand wilde is hoe dit zover kon komen. Hij baseert zich niet alleen op de getuigenissen van ooggetuigen uit die tijd, waarbij de handicap voor hem als historicus is dat deze overlevenden destijds kinderen waren: ‘Een kind herinnert zich niet het nieuws van de conferentie van München, maar herbeleeft wel de ervaring van een luchtbombardement.’ Dat obstakel onderving hij door andere bronnen te ontsluiten die kond deden van dagelijkse levenservaringen: zowel het uitputtende dagboekmateriaal van het Engelse ‘Mass Observation’ als de vele kranten uit die tijd en de archieven van de geheime diensten van de nazi’s; ook daarin werd onverbloemd en gedetailleerd verslag gedaan van de barometerstand van het gemoed van de burger. Taylors waarschuwing in deze antiliberale tijden van politieke onrust en populisme komt over: neem vrede nooit voor lief. Met één bezeten fanaticus aan het roer kan de wereld zo weer in brand staan.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
1939. De oorlog die niemand wilde
Frederick Taylor (vertaling George Pape en Herman Meester)
Spectrum, 487 p.