Home Dossiers Naoorlogse geschiedenis De hysterische nineties

De hysterische nineties

  • Gepubliceerd op: 4 oktober 2022
  • Laatste update 15 nov 2022
  • Auteur:
    Beatrice de Graaf
  • 3 minuten leestijd
Beatrice de Graaf portret
Cover van
Dossier Naoorlogse geschiedenis Bekijk dossier

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u onbeperkt toegang tot de artikelen op Historischnieuwsblad.nl? U bent al lid vanaf €1,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

Waar houdt de historie op en begint de hysterie? Deze week is het dertig jaar geleden dat de Bijlmerramp plaatsvond, op 4 oktober 1992. Gisteravond zag ik een eerste stukje van de nieuwe KRO-NCRV-serie Rampvlucht, volgens de makers ‘een op werkelijkheid gebaseerde complotthriller’. In dat fragment zat actrice Joy Delima aanvankelijk ineengedoken tegenover een rij stuurs kijkende personen (ik vermoed ambtenaren of parlementariërs), die haar de les lazen: ‘Alles is correct verlopen, het staat in de papieren.’ Waarop Delima opveerde en met pathos declameerde: ‘Dat is het probleem, het gaat niet om de papieren, het gaat om de ménsen!’

Als dat de teneur is van deze complotthriller, hou ik mijn hart vast. Want dan doet de serie precies wat de lobby rond PvdA-Kamerlid Rob van Gijzel met succes deed: emoties gebruiken om twijfel te zaaien en de eigen empathische inborst tot maatstaf aller dingen maken. Van Gijzel was degene die in 1997 de overgang van het Nederlandse crisisbesef markeerde: van een besef dat stoelde op vooruitgangsgeloof en maakbaarheidsoptimisme (we zoeken het uit en lossen het op) naar een besef dat de bronnen van vooruitgang en maakbaarheid (overheid en wetenschap) zelf ter discussie stelde en aanviel.

Vijf jaar na de ramp initieerde hij alsnog een parlementaire enquêtecommissie naar de Bijlmerramp. Niet de ‘nuchtere feiten’, maar de emoties (van nabestaanden en slachtoffers) en samenzweringstheorieën (giftige stoffen, de Mossad, vermeende ziektes) kwamen in het middelpunt van de aandacht te staan. Niet oplossing, maar gevoel en empathie, daar moest het omgaan. Want hoe kunnen we in onze moderne risicosamenleving accepteren dat een vliegtuig zomaar uit de lucht valt? Dat het puur toeval of noodlot is? Als vijf jaar na dato Van Gijzel en consorten alsnog lucht in de trauma’s en gevoelens komen blazen, dan moeten die ook een uitweg krijgen. Het emodrama heeft schurken nodig, en tragische helden – en als we de Mossad niet te pakken kunnen nemen, dan maar de Nederlandse ministers.

Gelukkig voor Van Gijzel markeerden die jaren negentig ook precies het moment dat nieuwe zenders en talkshows op zoek waren naar voer voor de camera. Primeur 1: de live uitgezonden tranen van minister Hanja Maij-Weggen tijdens een hoorzitting van de Bijlmercommissie werden breed uitgemeten. Primeur 2: commissievoorzitter Theo Meijer mocht premier Wim Kok op tv betichten van meineed. Dat mag tegenwoordig allang niet meer schokkend zijn, zonder gevolgen was het niet. Tot op de dag van vandaag spoken de Bijlmercomplotten rond op internet (google maar eens) en hebben slachtoffers nog steeds het gevoel dat ze bedrogen zijn. Dat publieke omroepen graag meesurfen op dit soort trauma’s en er met hun ‘op waarheid gebaseerde complotthrillers’ garen bij spinnen, is eveneens een historische erfenis van deze hysterische nineties.

Beatrice de Graaf is hoogleraar, gespecialiseerd in de geschiedenis van veiligheid, internationale betrekkingen en (contra-)terrorisme.

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 11 - 2022