Engelandvaarders kaapten een Duitse vissersboot

De Mos is een echte Scheveninger. Als de Duitsers Nederland binnenvallen, zit hij op de Zeevaartschool in Den Helder. Bij een beschieting sterft een kameraad in zijn armen; later ziet hij een bunker met schuilende burgers uitbranden. Op weg naar huis slaat hij de sigaret die een Duitser hem aanbiedt uit diens hand. De Mos wordt volledig in elkaar geslagen.

De toon is gezet. De Mos háát de bezetter en vermaakt zich de eerste oorlogsjaren met Duitsertje pesten. Hij spant een draad over straat om wachtposten te laten struikelen, verstopt in een café bajonetten onder een tapijtje en ramt vervolgens op het politiebureau een agent over de kachel. In augustus 1941 neemt hij dienst op een loodsboot in Vlaardingen, maar hij wordt ontslagen vanwege zijn politieke houding – hij maakt ruzie met NSB-leden onder de bemanning.

Jacob wil weg uit Nederland. Net als hij daarvoor plannen maakt, wordt hij via via benaderd door schipper Piet Grootveld. Die zoekt een stuurman voor een vissersvaartuig. Grootveld vertelt dat hij mag vissen waar hij wil en dat er een marconist meegaat. De Mos begrijpt al snel wat er aan de hand is: het schip spioneert voor de Duitsers.

Hij vraagt bedenktijd, maar laat na twee dagen weten dat hij meegaat, mits hij zelf de bemanning mag samenstellen. Dit is op Scheveningen heel ongebruikelijk – het is een taak van de schipper. Maar De Mos vermoedt dat Grootveld weet dat weinig mensen willen varen met een foute schipper.

Zijn opzetje slaagt en De Mos gaat ronselen in het dorp. In het café en bij Scheveningers thuis vertelt hij over zijn plan de spionagelogger te kapen. Er stemmen mensen toe, er vallen er weer af die het plan te riskant vinden. Uiteindelijk vindt Jacob tien bemanningsleden – de meesten jonge jongens, net als hij al vanaf hun veertiende aan het werk in de visserij of in andere baantjes op het dorp.

Drie maanden lang gebeurt er weinig. De Mos wordt ongeduldig en zet Grootveld onder druk: ‘Ik wil op zaterdag 29 augustus vertrekken, anders gaat het niet door.’ Ze gaan! 29 augustus is een zaterdag, en dan is er weinig bewaking bij de haven.

Aangekomen in IJmuiden ziet De Mos tot zijn schrik dat ook Grootveld twee bemanningsleden heeft meegenomen: Dirk Bakkenes, een reus met enorme spierballen, en de 15-jarige Jantje Roest. De bemanning gaat aan boord, en moet vervolgens aanmonsteren op het kantoor van de Wehrmacht. Een van de jonkies heeft in een wat voorbarig enthousiasme met wit krijt op de motorkap ‘Leve de koningin’ geschreven. Haastig proberen de matrozen de letters uit te vegen met hun billen.

De Duitsers doorzoeken het schip – in andere schepen hebben ze al verstekelingen aangetroffen. Dan zien ze marconist Johannes Dijkstra, de V-Mann of vertrouwensman van de Duitsers. Voor hem worden zend- en peilapparatuur, een wapen en allerhande lekkers aan boord gebracht. Eindelijk geeft Grootveld het sein voor vertrek.

De Mos heeft gepland om de kortste route naar Engeland te nemen. Maar als hij de Schnellboote in de haven ziet weet hij dat die hem zo inhalen. Ook hangt Grootveld een log aan de zijkant van het schip om snelheid en afstand te meten, zodat men aan wal weet waar het schip zich bevindt. Maar met een ingenieuze manoeuvre weet de roerganger die er bij het passeren van de laatste boei af te varen.

Jacob snuffelt wat rond en vindt het logboek met Dijkstra’s zendtijden: 8, 14 en 20 uur. Hij besluit de kaping uit te stellen tot de volgende avond; dan hebben ze tussen 20 en 8 uur de beste kans om weg te komen.

En dan is het zover: tijd om de Duitsgezinden op de boot uit te schakelen. Bakkenes, van wie de betrouwbaarheid nog niet vaststaat, is aangeraden om nog even te gaan slapen voor de volgende wacht. Met een verbandrol loopt De Mos naar Grootveld op de brug en lokt hem in de val. Hij zegt: ‘Bakkenes ligt beneden en heeft een roode streep op zijn been.’ Grootveld volgt De Mos het vooronder in; die doet een stapje opzij en rent naar boven, waarna een matroos de deur op slot draait.

Bakkenes gaat door het lint. Als hij de deur niet open krijgt steekt hij zijn hoofd door het luikje naast de kachelpijp. Bijna slaat Jantje Roest, inmiddels op de hoogte van de plannen, hem de hersens in met een hamer. Als De Mos uitlegt wat er aan de hand is verklaart de potige matroos meteen dat hij graag meegaat. Grootveld smeekt om niet overboord gegooid te worden.

Daarna lokt De Mos marconist Dijkstra met een smoesje over vijandige vliegtuigen naar het dek. Er ontstaat een heftige knokpartij, en Dijkstra hangt al over de reling als De Mos bedenkt dat hij weleens van nut kan zijn voor de Engelsen. Hij wordt vastgebonden en opgesloten met Grootveld, waarna de KW 110 koers zet naar het westen.

Na aankomst in Engeland worden Grootveld en Dijkstra verhoord en uiteindelijk geïnterneerd in een kamp op het Isle of Man. De Mos en zijn bemanning doorlopen de procedure die alle Engelandvaarders ondergaan: verhoor door de Britten in de zogenoemde Patriotic School, daarna een ondervraging door de Nederlandse Politie-Buitendienst. Beslaan de meeste verhoren uit vele getikte vellen, die van De Mos en de zijnen beslaan nauwelijks een A4’tje.

Enige arrogantie kan de ondervragers niet worden ontzegd. ‘Tamelijk onintelligent’ is de neerbuigende omschrijving van enkele kapers, soms ‘stug’ of ‘kleurloos’, maar zonder uitzondering worden ze politiek betrouwbaar geacht.

Hartverscheurend blijkt het verhaal van Bakkenes. Hij werkt in Hamburg als hij in mei 1940 bericht krijgt dat zijn vrouw ervandoor is en de kinderen alleen heeft achtergelaten. Hij reist terug. Zijn vrouw heeft haar intrek genomen in Scheveningen en heeft ‘omgang met Duitse zeelieden’. Hij ontmoet haar in een café en ter wille van de kinderen ‘neemt hij haar weder’.

‘Aan Bakkenes’ betrouwbaarheid hoeft niet getwijfeld te worden,’ concludeert het rapport. ‘Hij is een eerlijke, goede “lobbes”, met sterk ontwikkeld familiegevoel. Hij geeft eerlijk toe dat hij ondanks alles, liever bij zijn kinderen was gebleven, en dit is onder de bijzondere omstandigheden wel begrijpelijk. Dat hij thans van plan is met hart en ziel tot de bevrijding mede te werken, lijdt geen twijfel.’

Bijna alle bemanningsleden van de KW 110 nemen dienst, in het leger, bij de marine of de koopvaardij. Alleen Jan Roest en Willem Bron zijn – tot hun grote verdriet – nog te jong. Willem schrijft een aandoenlijk briefje of hij toch kan worden aangenomen: ‘Ik wil u beleefdt vragen of u mijn helpen wil dat ik naar de nevie kan. […] Het enigste wat ik wil dus als u je best voor mijn wil doen graag.’ Hij moet toch wachten, is het antwoord, en ‘flink zijn best doen’ tot hij negentien is.

Jacob de Mos, volgens de ondervragers ‘100% betrouwbaar; een zeer goede enthousiaste Hollander, vol geestdrift voor de goede zaak’, dient even op een mijnenveger, maar wil actiever deelnemen aan de strijd. Uiteindelijk vaart hij als schipper op de Motor Torpedoboten, snelle, lichte boten die in de nacht Duitse konvooien aanvallen. ‘Hij is de meest onverstoorbare man die ik ken, altijd opgewekt en klaar voor elk karweitje. Geliefd bij officieren en bemanning,’ schrijft een collega in zijn memoires.

Op een MTB maakt De Mos D-day mee, met ‘een handje pillen om de eerste drie kritische dagen en nachten wakker te kunnen blijven’. Hij trouwt zijn liefje June, die hij ontmoet heeft in Dover. Na de oorlog is hij nauw betrokken bij de samenkomsten van Engelandvaarders – die enkele keren zelfs met het privévliegtuig van Bernhard naar Londen vliegen.

In 2014 ontvangt hij in Frankrijk de onderscheiding van het Legion d’Honneur. Hij zegt: ‘Zoveel vrienden konden niet eens afscheid nemen. Die zagen hun ouders, hun broers en zusjes nooit meer terug. Ik blijf hun jonge gezichten voor me zien.’ Tot zijn dood blijft De Mos ijveren voor een onderscheiding voor de twee kleinsten van ‘zijn jongens’, met wie hij alle eer deelt. Het is hem niet gelukt.

Jacob zelf heeft na de oorlog moeite met werk vinden. Tot op een dag een kaartje van de particulier secretaris van Wilhelmina in de bus ligt. De koningin wil weten hoe het met hem is. In Den Haag wordt Jacob gevraagd waar ze hem mee kan helpen. Met het halen van een certificaat voor de Zeevaartschool, is het antwoord. Op kosten van Hare Majesteit maakt hij alsnog zijn opleiding af.