Technologische ontwikkelingen hebben altijd tot de wildste voorspellingen geleid. In zijn boek Futurama beschrijft journalist Fanta Voogd, gespecialiseerd in techniekhistorie, de toekomstvisioenen van wetenschappers, ingenieurs en science-fictionschrijvers. Sommige bleken accuraat, andere zijn gelukkig nooit uitgekomen. ‘Met kernenergie dacht een geleerde de poolkappen te kunnen smelten.’
Hoe kwam u op het idee voor dit boek?
‘Voor een historische rubriek in het tijdschrift De Ingenieur beschrijf ik sinds 2014 voorspellingen, toekomstbeelden en wilde plannen uit het verleden. Aanvankelijk dacht ik dat het bij tien of vijftien afleveringen zou blijven. Maar inmiddels ben ik bij de 105de aflevering. Vorig jaar suggereerde de hoofdredacteur om een uitgever te zoeken en de verhalen te bundelen.’
Wat maakte de verhalen zo succesvol?
‘Het uitgangspunt bij techniekgeschiedenis is vaak de technologie die we in de huidige tijd om ons heen zien. Wat je daarmee over het hoofd ziet is dat er, net als in de biologische evolutie, een heleboel doodlopende sporen zijn. Door op zoek te gaan naar wilde ideeën uit het verleden stuit je ook op de missers. Een bizar voorbeeld waar ik zelf nog nooit van gehoord had, was het idee om gebruik te maken van luchtdruk als een manier om energie over te brengen. Tussen het stoom- en stroomtijdperk zat een periode waarin men dacht dat perslucht de toekomst was. Nog voordat de stoomtrein goed op gang kwam bestonden er al ideeën om een trein onder hoge druk door een pijp te stuwen. Vergelijkbaar met de hyperloop die Elon Musk wil ontwikkelen.’
In de inleiding licht u het verhaal van de luchtfiets uit. Waarom?
‘Het is een heel tekenend verhaal over het hardnekkige vertrouwen in het menselijk vernuft. Lang werd gedacht dat je onmogelijk een luchtvaartuig kon bouwen dat met menselijke spierkracht wordt aangedreven. Maar dankzij toewijding, wetenschappelijke kennis en moedige fietsers is het toch mooi gelukt. In 1979 lukte het iemand zelfs om het Kanaal over te steken met een luchtfiets.’
Zijn er veel goede voorspellingen gedaan?
‘Het zijn vaak toevalstreffers. Science-fictionschrijver E.M Forster beschrijft in 1909 in zijn boek The Machine Stops bijvoorbeeld hoe mensen via een scherm met iedereen in contact staan en ontelbare vrienden hebben. Terwijl de filmindustrie op dat moment pas net op gang kwam en alleen rijke mensen een telefoon hadden. Forster hield zich helemaal niet zo bezig met techniek. Hij schoof simpelweg twee nieuwe technieken in elkaar, extrapoleerde het naar een verre tijd en voorspelde in zekere zin sociale media. Echt wonderlijk! Ook verbluffend is hoe in een Nederlandse toekomstroman uit 1923 een “fotofoon” wordt beschreven. Waarmee je de krant kan lezen, met elkaar kan communiceren, toegang hebt tot alle archieven in de wereld.’
Een soort smartphone!
‘Ik zag ook een smartphone voor me. Maar ik probeer bij dit verhaal ook duidelijk te maken dat we er met onze hedendaagse blik misschien een voorwerp aan koppelen dat niet overeenkomt met de voorstelling van de schrijver. Zo heb ik in het verhaal nergens teruggelezen dat het een draagbaar toestel was. Maar mobiele telefonie ben ik vaak tegengekomen, bijvoorbeeld op een cartoon uit 1926 waarop een mobiele telefoon wordt afgebeeld met een hoorn en een metalen belletje.’
Wat was een echte misser?
‘De Zeppelin-zeepbel. Eind jaren negentig waren veel Europese en Amerikaanse bedrijven ervan overtuigd dat de zeppelin een comeback zou maken. Dat was dé manier om goedkoop en milieuvriendelijk goederen te vervoeren. In Duitsland is er een gigantische hangar voor gebouwd. Bondskanselier Gerhard Schröder bezocht de plek en kranten stonden er vol van. Het was een schoolvoorbeeld van hybris, of hoogmoed. Betrokken ingenieurs verklaarden achteraf dat er bij elke kritische noot werd gezegd: ‘Wird schon, wird schon.’ Uiteindelijk bleek helium veel te kostbaar om te laten ontsnappen, wat nodig was om zeppelins te laten landen. De zeepbel knapte en de hangar in Duitsland is nu een tropisch zwembad.’
Wat vertelt techniekgeschiedenis ons?
‘Dat we er écht op vooruit zijn gegaan. Technologische vooruitgang zorgt niet alleen voor meer ellende zoals atoombommen en grootschalige uitbuiting van mensen. De mooiste illustratie hiervan vind ik de verbetering in de voedselvoorziening in de tweede helft van de negentiende eeuw. Dat heeft een enorm effect gehad op kindersterfte en op de gemiddelde leeftijd. Rond 1850 was er ongekende armoede in de grote Nederlandse steden. Ik beschrijf dat arts en weldoener Samuel Sarphati er met de bouw van een broodfabriek voor zorgde dat de Amsterdamse bevolking genoeg calorieën binnen kon krijgen. Veel mensen kennen deze prestatie van Sarphati niet.’
Voelen techneuten een maatschappelijke verantwoordelijkheid?
‘Ik denk wel dat ze zich meer dan ooit bewust zijn van hun verantwoordelijkheid. Lange tijd was er een haast blind vertrouwen in het oplossingsvermogen van wetenschappers en ingenieurs. Maar ook zij dachten niet altijd goed na over de consequenties van hun uitvindingen, bijvoorbeeld voor het milieu. Lange tijd heerste zelfs het idee dat wij mensen de ”vijandige” natuur naar onze hand konden zetten of moesten bedwingen. Een extreem voorbeeld was Fredrick Soddy, een van de grondleggers van de kernwetenschap. Hij fantaseerde over de mogelijkheid om de poolkappen te smelten met de gigantische hoeveelheid energie die is opgeslagen in atoomdeeltjes. We mogen blij zijn dat hij zijn dromen toen nog niet kon verwezenlijken. Het gaat er vandaag de dag veel meer over hoe technologie kan bijdragen aan een schone en duurzame toekomst.’
Geeft u dat vertrouwen in de toekomst?
‘Met het toegenomen bewustzijn onder wetenschappers en techneuten is de macht van het kapitaal nog niet gebroken. De voorspellingen van Marx dat in een kapitalistisch systeem welvaartsongelijkheid toeneemt en dat zich monopolies vormen, kloppen meer dan ooit. Kijk naar de big-tech industrie. Historici die dergelijke patronen ontdekken, kunnen belangrijke voorspellingen doen. Net zoals de wetenschappers die ons waarschuwden voor het gat in de ozonlaag of het gebruik van pesticiden.’
Futurama. Een kroniek van de toekomst
Fanta Voogd, 352 p. Alfabet, € 22,99
Bestel in de webshop.