Cowboy in het Witte Huis

Theodore Roosevelt werd in september 1901 onverwacht president. Het was een gelukkig toeval voor de Verenigde Staten dat ze de nieuwe eeuw ingingen – de eeuw die de American Century zou worden – met deze energieke, overactieve man die Amerika een nieuwe rol en het presidentschap een nieuwe inhoud zou geven. Zijn meest blijvende succes? De natuurbescherming.

‘Moet je zien wat er gebeurt: nu is die verrekte cowboy president van de Verenigde Staten.’ Woedend was Mark Hanna, Republikeins senator voor Ohio en king maker voor zijn partij. Hij had nog zo gewaarschuwd voor Theodore Roosevelt, die overactieve gouverneur van New York die in eerdere politieke functies vooral was opgevallen door zijn strijd tegen corruptie en die zich als gouverneur een lastpak had betoond voor Wall Street. De cowboyreferentie verwees naar Roosevelts populaire boeken over zijn leven als gentleman-rancher in North Dakota. Waarom, had Hanna gevraagd, maken we in vredesnaam deze Roosevelt de running mate van William McKinley, Hanna’s protegé die in 1900 wilde worden herkozen? Eén hartslag van het presidentschap? Hanna’s vrees kwam uit: de herkozen president McKinley werd door een anarchist vermoord en op 14 september 1901 volgde Roosevelt hem op.

Voor de meeste Amerikanen was Theodore Roosevelt een onbekende figuur. Dat zou niet lang duren. De nieuwe president was 42 jaar oud, de jongste ooit, en straalde energie en vastberadenheid uit. Oorspronkelijk was dat een pose, aangenomen als kind, toen Theodore ziekelijk en astmatisch was. Zijn gezondheidsproblemen had hij door strikte discipline en veel oefeningen opgelost. Leven alsof er geen morgen bestond was zijn tweede natuur geworden. Stilzitten was voor Theodore geen optie.

Roosevelt had naam gemaakt door zich als ambitieuze onderminister van Marine onder president McKinley sterk te maken voor een grotere marine die zowel de Atlantische als de Stille Oceaan zou kunnen bestrijken. Toen de Verenigde Staten in 1898 in oorlog raakten met Spanje – een ontwikkeling waar Roosevelt op had aangestuurd – had hij ontslag genomen en zich aangemeld als vrijwilliger om Cuba van Spanje te bevrijden. Met zijn clubje van Rough Riders had hij op Cuba San Juan Hill veroverd, en dat was niet aan de wereld voorbijgegaan.

Dol op actie, dol op politiek, niet vies van zelfpromotie – dat was Roosevelt ten voeten uit. ‘T.R.’, zoals hij alom werd genoemd, verheerlijkte oorlog en strijd. Daar kon een man laten zien wat hij waard was. Toen hij op San Juan Hill een gewonde Rough Rider tegenkwam, pakte hij de hand van de man en riep uit: ‘Well, old chap, isn’t this splendid?’ Misschien is het mythologie, maar het past maar al te goed. Op de golven van zijn populariteit na zijn avontuur in Cuba, dat hem goed het leven had kunnen kosten, werd Roosevelt in november 1898 gekozen tot gouverneur van New York, waar hij de gevestigde belangen het vuur na aan de schenen legde. Het leek die belangen wel een goed idee om T.R. op te bergen in het onbetekenende ambt van vicepresident, maar Roosevelt zag het als een opstapje om in 1905 zelf president te worden. Tot de moordenaarshand daar al in september 1901 voor zorgde.

Washington wist niet wat het overkwam toen deze fascinerende wervelwind het Witte Huis betrok en zijn energie losliet op het presidentschap. Roosevelt was de eerste moderne president, in twee opzichten. Hij vond dat de overheid een rol moest vervullen om te voorkomen dat Amerika aan de excessen van zijn uitbuitende ondernemers en bankiers ten onder ging. Arbeidsonrust en de opkomst van socialisme en anarchisme waren voor hem een symptoom van de maatschappelijke problemen; hij wilde die op een andere manier oplossen. Daarnaast wist T.R. dat Amerika op een kantelpunt stond van regionale grootmacht naar wereldmacht en dat het land zich daarop moest voorbereiden. Amerika had een opdracht in de wereld.

Roosevelt was een moralistische idealist, en tegelijkertijd een meester van pragmatische politiek. Opgegroeid in de upper class van de Verenigde Staten, maakte T.R. zich op aristocratische wijze druk om het volk. Hij ergerde zich aan de inhaligheid van de grote rijkaards en de manier waarop de financiers en industriëlen de overheid naar hun pijpen lieten dansen. Binnen vijf maanden opende hij de aanval op de financier J.P. Morgan, die een vinger in elke pap leek te hebben. Tot verrassing van de gevestigde orde van magnaten liet Roosevelt in januari 1902 de Northern Securities Company vervolgen, een door Morgan in elkaar gezette combinatie van spoorwegbelangen die alle transport tussen de Grote Meren en de Stille Oceaan wilde monopoliseren.

Het was een waarschuwing. De overheid had een algemeen belang te beschermen en liet niet over zich heen lopen. In 1905 ondersteunde het Supreme Court Roosevelts actie. Niet dat Roosevelt per se tegen big business was, maar hij stond erop dat de federale overheid de hoogste autoriteit had. In T.R.’s visie bedreigden de kapitalisten het kapitalisme; ze zagen niet in dat de slechte behandeling van arbeiders en de armoede en treurige leefomstandigheden in de grote steden konden leiden tot een socialistische revolutie. Hij beschermde Amerika tegen excessen, zoals ook zijn verre neef Franklin Delano Roosevelt dat ruim dertig jaar later zou doen.

Op binnenlands terrein zou Roosevelt de overheid moderniseren en in staat stellen om te gaan met de meer complexe twintigste-eeuwse samenleving. Hij stelde regels op voor de controle van voedsel nadat journalisten – door hem ‘muck rakers’ genoemd, strontscheppers – grove schandalen hadden blootgelegd. Hij wilde een achturige werkdag voor ambtenaren, als voorbeeld voor de private sector, en betere juridische bescherming van werknemers en vakbondsleden. Als progressieve Republikein voerde T.R. allerlei maatregelen door die de populisten tien jaar eerder hadden bepleit toen ze via de Democratische Partij de macht probeerden te krijgen. Roosevelt was een kracht op zich en sleepte zijn tegenstribbelende Republikeinen mee in noodzakelijk beleid.

Hoewel Roosevelt zich zorgen maakte over de verkiezingen, zoals iedere president, en zeker een opvolger halverwege, werd hij in 1904 met grote cijfers herkozen – of beter gezegd: voor het eerst zelf gekozen. ‘Ik ben niet langer een politiek toeval,’ jubelde de president tegen zijn vrouw. Vreemd genoeg zei hij diezelfde avond publiekelijk dat hij na deze termijn niet herkiesbaar zou zijn.

In zijn buitenlands beleid hield Roosevelt vast aan wat hij in 1900 had gezegd: ‘Ik ben dol op het West-Afrikaanse spreekwoord Speak softly and carry a big stick and you will go far.’ Roosevelt was de eerste Amerikaanse president die het wereldwijde machtsspel ging meespelen, en hij deed dat met verve. Zo liet hij een dispuut met Engeland over de grenzen van Alaska beslissen door een tribunaal in Londen, maar maakte duidelijk dat als de beslissing in Amerika’s nadeel uitviel, hij troepen zou sturen. Ze luisterden. Hij hield het hoofd koel toen de Duitsers in de Amerikaanse achtertuin Venezuela bombardeerden wegens onbetaalde schulden. Het publiek was ziedend; Roosevelt behandelde het als een inbreuk op de Monroe-doctrine. Wel liet hij via privékanalen weten dat de Duitse keizer zich wat moest inhouden in deze regio, en heel toevallig oefende ook de hele Amerikaanse marine in het Caribisch gebied.

De president trok wel een les uit de ervaring. Roosevelt was zo ongelukkig met de kleine pestlandjes in Midden-Amerika, hun onbetaalde rekeningen en de risico’s van Europese interventie, dat hij de Monroe-doctrine uitbreidde. Die doctrine was in 1823 neergelegd om de Europeanen buiten het westelijk halfrond te houden, maar Roosevelt gebruikte een opwaardering ervan om Amerikaanse interventies in Midden- en Zuid-Amerika te rechtvaardigen. In zijn State of the Union in 1904 somde hij op wat bekend werd als de Roosevelt Corollary: als chronisch mismanagement of onmacht om iets te doen tot chaos leidt, dan kan een geciviliseerde natie ingrijpen – en onder de Monroe-doctrine kunnen alleen de VS dat doen.

Subtiel was Roosevelt niet. Hij dwong het Congres een kanaal aan te leggen door de landengte tussen Noord- en Zuid-Amerika, niet zoals de politici wilden door Nicaragua, maar op het smalste deel, op het grondgebied van Columbia. Roosevelt ging er voetstoots van uit dat het land dat zou accepteren. Toen de Columbianen daar anders over dachten, werd Roosevelt kwaad. ‘Misschien moeten we die jack rabbits een lesje leren,’ schreef hij aan zijn minister van Buitenlandse Zaken. Uiteindelijk was Roosevelts oplossing even eenvoudig als brutaal: Amerika richtte gewoon de Republiek Panama op en begon het kanaal te graven.

Roosevelts grootste diplomatieke triomf was het vredesverdrag na de oorlog tussen Japan en Rusland in 1904 en 1905, waarin de overwinning van Japan iedereen had verrast. Hij vond Rusland ‘soddenly stupid’ en Japan ‘entirely selfish’, maar kreeg ze toch aan de onderhandelingstafel. In 1906 leverde het Roosevelt de Nobelprijs voor de vrede op. In de zomer van 1907 verraste Roosevelt, een imperiumdenker met liefde voor de marine, met een plan om de hele Amerikaanse vloot van zestien slagschepen rond de wereld te laten varen. De Senaat verklaarde hem voor gek en weigerde er geld voor te geven. Roosevelt had dat voorzien en meldde dat hij genoeg geld had om de vloot naar San Francisco te laten varen. Hij zou haar daar voor anker laten liggen tot het Congres met geld doorkwam. De politici bogen.

Als op een debutantenbal waarop Amerika zijn entree in de wereldpolitiek maakte, vertrok Roosevelts great white fleet (de rompen waren wit geverfd) op 16 december 1907. Dat was dan ook meteen de belangrijkste betekenis, want verder leverde het machtsvertoon niet veel op. Maar de foto van president Roosevelt die de parade afneemt, zijn hoed oplichtend ten afscheid, is prachtig.

Hoewel zijn vertrek in 1909 verstandig was – hij was uitgeregeerd en het Congres was op hem uitgekeken – kreeg Roosevelt spijt van de machtsoverdracht aan William Taft, die hij zelf naar voren had geschoven. Geleidelijk aan vond de jongste ex-president ooit dat zijn opvolger te conservatief was. Hij was ongenadig kritisch en besloot in 1912 om zelf weer mee te doen aan de presidentsverkiezingen met een onversneden progressief programma.

De Republikeinse partij had echter genoeg van T.R. als ongeleid projectiel en nomineerde Taft voor herverkiezing. Kwaad en overlopend van energie begon Roosevelt een eigen campagne en een eigen partij, de Progressive Party, die in de volksmond de ‘Bull Moose Party werd genoemd nadat Roosevelt had verkondigd zich zo sterk te voelen als een mannetjeseland, een bull moose. De partij draaide meer om zijn persoon dan om zijn programma. Roosevelt haalde meer stemmen dan Taft, maar door de Republikeinen te verdelen hielp hij in 1912 de Democraat Woodrow Wilson aan het presidentschap.

Verteerd door woede en zijn gezondheid ondermijnend door zijn naar binnen gekeerde energie en zijn wilde reizen in Afrika en het Amazone-gebied overleed T.R. in 1919, pas 61 jaar oud. Door historici wordt zijn presidentschap hoog ingeschat. Hij belandt steevast in de top vijf van Amerikaanse presidenten, na Washington, Lincoln, Franklin D. Roosevelt en Jefferson. Dat doet recht aan de eerste moderne president van wereldmacht Amerika, maar laat één ding niet zien dat wel valt af te lezen aan de foto’s van een campagne voerende T.R.: geen enkele president heeft ooit meer lol gehad in het presidentschap dan Theodore Roosevelt. Het is ook opmerkenswaard dat de Republikeinse Partij – toch al niet gezegend met presidenten om trots op te zijn – Theodore Roosevelt nooit als voorbeeld omarmt. De reden is eenvoudig: een actieve overheid plus scepsis over ondernemers en bankiers passen niet in het huidige Republikeinse straatje.