Home Dossiers Nederlandse politiek Corporaties tegen gevaarlijk individualisme

Corporaties tegen gevaarlijk individualisme

  • Gepubliceerd op: 05 sep 2023
  • Update 07 sep 2023
  • Auteur:
    Geertje Dekkers
Corporaties tegen gevaarlijk individualisme
Cover van
Dossier Nederlandse politiek Bekijk dossier

In het grondslagendocument van politicus Pieter Omtzigts partij Nieuw Sociaal Contract gaat het veel over gemeenschappen, verenigingen en verbindingen tussen mensen. Dat doet denken aan de idealen van het corporatisme, die in de decennia rond 1900 populair waren bij politici van allerlei kleur, van socialisten tot fascisten. In het corporatisme geven belangenverenigingen en andere clubs van gelijkgezinden richting aan de samenleving, vertelt historicus Piet de Rooy. Ooit gold die aanpak als een aanvulling op de democratie, die volgens critici gevaarlijk individualistisch was. Vandaag de dag leven de (resten van) corporatistische idealen vooral in confessionele kringen.

Waar liggen de wortels van het corporatisme?

‘In de vroege negentiende eeuw heerste er een zekere structuurloosheid in de samenleving, doordat in de periode van de Franse Revolutie een oud corporatief systeem was ontbonden. Organisaties zoals de gilden waren opgeheven. De gedachte van de revolutionairen was dat ieder individu rechtstreeks contact moest kunnen hebben met de staat, zonder tussenkomst van bijvoorbeeld gilden.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Na de revolutieperiode was het zoeken naar een nieuwe manier van organiseren. In die situatie schreef Alexis de Tocqueville over zijn reis in 1831 naar de Verenigde Staten. Daar had hij gezien dat burgers zich verenigden om zaken voor elkaar te krijgen. Om een weg aan te leggen, of om een school te bouwen – dat soort dingen. Dat idee sloeg hier aan en de negentiende eeuw werd de eeuw van de verenigingen. Ze werden opgericht voor alle mogelijke doelen.’

Hoe ontstond daaruit een confessioneel ideaal?

‘Ook confessionelen organiseerden zich, onder meer om scholen op te richten. En tegen het einde van de negentiende eeuw dachten theoretici na over een alternatief voor de liberale democratie, want die vonden confessionelen te zeer gericht op het individu. Dat alternatief zou gebaseerd zijn op corporaties.’

Troelstra heeft nagedacht over een Derde Kamer, waarin belangengroeperingen zouden meebeslissen

Was dat een typisch confessioneel idee?

‘Nee, de socialist Troelstra heeft bijvoorbeeld ook nagedacht over een Derde Kamer, waarin belangengroeperingen zouden kunnen meebeslissen. En in de jaren dertig was het corporatisme heel populair bij de fascistische leiders van Portugal en Italië. Het fascisme is in de kern tegen de individualistische democratie, en een organisatie op basis van corporaties bood een alternatief. Een belangrijk voordeel voor de leiders was dat ze de corporaties – van artsen, van boeren, van industriëlen enzovoort – gemakkelijk onder controle konden brengen.’

Welke concrete vormen nam het corporatisme in Nederland aan?

‘Er zijn bijvoorbeeld rond het einde van de Tweede Wereldoorlog plannen geweest om de Stichting van de Arbeid, het overlegorgaan van werknemers en werkgevers, verregaande bevoegdheden te geven. Maar die heeft PvdA-premier Willem Drees toen ingeperkt. Belangrijk is vooral dat in christen-democratische kringen het idee diep geworteld is geraakt dat belangenorganisaties met gedeelde normen in harmonieus overleg tot besluiten moeten komen. Dat ideaal leeft nog steeds, maar het CDA is er sinds Lubbers behoorlijk vanaf gedreven. De nadruk is minder komen te liggen op gemeenschapszin en meer op efficiency. Omtzigt raapt nu de scherven bijeen van dat ideaal, dat voor de achterban dus nog wel belangrijk is.’

Is dat ideaal nog haalbaar, in de huidige geïndividualiseerde maatschappij?

‘Er zijn wel wat initiatieven te zien in die richting. Denk bijvoorbeeld aan wijkverpleegkundigen die niet meer voor grote logge thuiszorgorganisaties willen werken en onafhankelijke, kleinere groepen oprichten waarin ze alles zelf regelen. Dat is een reactie op het feit dat de overheid de afgelopen decennia heel veel naar zich toe heeft getrokken, maar niet alles goed kan organiseren en dan verzandt in onbereikbaarheid, bureaucratie en formulierendwang. Bij de toeslagenaffaire zag je dat heel duidelijk. Daarom is het misschien niet zo gek als burgers zich weer wat meer zelf organiseren om dingen te bereiken, zoals Tocqueville dat beschreef, en niet voor alles rekenen op de overheid.’

Piet de Rooy (1944)

is emeritus hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en is onder meer gespecialiseerd in de recente Nederlandse politieke geschiedenis. Daarover schreef hij onder andere Ons stipje op de waereldkaart. De politieke cultuur van Nederland in de negentiende en twintigste eeuw (2014) en Republiek van rivaliteiten: Nederland sinds 1813 (2002).

Nederlandse politiek

J.F. Zijlker
J.F. Zijlker
Artikel

Eerste Groningse boer in de Tweede Kamer ergert zich aan Haags gedoe

Door de invoering van het districtenstelsel kwam de Groninger Jan Freerks Zijlker in 1849 in de Tweede Kamer. Zijn confrontaties met andere Kamerleden, vaak Hollandse juristen, leidden wederzijds tot een cultuurschok. Een van hen omschreef hem als een ‘lange, gebruinde, door zijn sterk dialect onverstaanbare landman’. Op de vroege ochtend van 8 februari 1849 nam...

Lees meer
Joop den Uyl op campagne
Joop den Uyl op campagne
Recensie

Politieke partijen voeren hun campagnes op steeds scherpere toon

Sinds de Grondwet van 1848 moeten politici de kiezers voor hun beleid zien te winnen. Maar de manier waarop ze campagne voeren is nogal veranderd, zo toont De strijd om de stembus. De chique negentiende-eeuwse heren die nauwelijks moeite deden het electoraat te overtuigen, maakten steeds vaker plaats voor ware circusartiesten.   ‘Het feest van de...

Lees meer
Beeld: Spotprent van Abraham Kuyper. Bron: Wikimedia Commons
Beeld: Spotprent van Abraham Kuyper. Bron: Wikimedia Commons
Artikel

De eerste lintjesaffaire beëindigde de politieke loopbaan van Abraham Kuyper

De weigering van minister Faber om lintjes toe te kennen aan COA-vrijwilligers roept herinneringen op aan de Lintjesaffaire van 1909-1910. Destijds raakte oud-premier Abraham Kuyper in opspraak door een omstreden onderscheiding. Volgens biograaf Johan Snel zette de affaire een streep door Kuypers plannen om een tweede keer premier te worden. Minister Marjolein Faber (PVV) van...

Lees meer
PvdA-lijsttrekker Lodewijk Asscher (links) troost partijvoorzitter Hans Spekman na de historische nederlaag in 2017.
PvdA-lijsttrekker Lodewijk Asscher (links) troost partijvoorzitter Hans Spekman na de historische nederlaag in 2017.
Recensie

De roemloze ondergang van CDA en PvdA 

Gijs Korevaar en Ruud Slotboom analyseren hoe de stabiliteit van volkspartijen CDA en PvdA in korte tijd is verdwenen.

Lees meer