Zijn NSB-vader was geen antisemiet, beweert Chris van der Heijden in de biografie over zijn ouders. Hij verzwijgt echter een aantal antisemitische publicaties van zijn vader, zo concludeert historicus en journalist Peter Olsthoorn na eigen bronnenonderzoek.
Afgelopen voorjaar verscheen Over de rand laait vuur. Mijn ouders en de oorlog van historicus Chris van der Heijden. Het is een dubbelbiografie over zijn vader Henk van der Heijden en zijn moeder Miep van der Velde. Belangrijke bronnen vormen brieven die de hoofdpersonen tijdens de Tweede Wereldoorlog met elkaar wisselden en een autobiografie die vader Henk 60 jaar na de oorlog heeft geschreven. Henk was een jonge jurist, voor de Duitse inval actief voor de fascistische splinterbeweging Verdinaso, daarna beperkt in de NSB, en jarenlang fanatiek in de Waffen-SS aan het Oostfront. Miep was literator en groepsleidster in de Jeugdstorm van de NSB. Henk kreeg na de oorlog vijftien jaar celstraf en zat zes jaar vast.
Zoon Chris veroordeelt zijn vaders keuze voor een fout systeem, maar verdedigt hem ook. In het boek staat deze zin: ‘Een antisemiet was mijn vader evenmin. Toch dwarrelde hij mee met de antisemitische wind van het Verdinaso, de NSB en de Duitse bezetter’ (pagina 81). Reden genoeg voor Bas Kromhout en Robin te Slaa om daarnaar te vragen in een interview met de biograaf. Van der Heijden weet van ‘een paar antisemitische uitspraken’ van zijn vader, maar zegt daarover: ‘Ik denk dat dat meer was om in het gevlij te komen. […] Maar het gekke is – en dat zal niemand geloven: mijn vader dacht niet zo. Hij beoordeelde mensen niet op het feit dat ze Joods waren.’
‘Mijn vader was geen echte nazi’
Van der Heijden stond mij, aimabel zoals iedereen hem kent, interviews toe. Over vader Henk: ‘Hij was geen antisemiet. Ik heb daar echt niets van kunnen vinden, anders had ik het wel opgeschreven. Het onderwerp boeide hem niet, hij was met hele andere dingen bezig.’ In geen enkele van de tientallen artikelen die Henk tijdens de oorlog schreef staat dominant antisemitisme, zegt Van der Heijden. Maar als ik de artikelen zelf in de archieven raadpleeg, kom ik tot andere bevindingen.
‘De vloek die op den jood rust’
Henk schreef in NSB- en andere nazi-gezinde tijdschriften voornamelijk over staatsrecht en fascistische idealen. Maar in een artikel in De Waag van 28 november 1940 stelt hij dat ‘het groot-Duitsche Rijk niet een z.g. absolute buitenlandsch-politieke souvereiniteit tegenover alle volkeren en rassen van den aardbol nastreeft, en dat juist in deze houding het onderscheid naar voren komt met de grenzenlooze, kapitalistische en Angelsaksisch-Joodsche expansie.’
In een ander artikel in De Waag, van 17 juli 1941 openbaart zich het brede spectrum van Henk van der Heijdens antisemitisme. Het feit dat de drie grootste vijanden van Duitsland – Engeland, de Sovjet-Unie en Amerika – de handen ineen hebben geslagen (volgens Henk om het christelijke Europa te vernietigen en onder het bolsjewistische juk te brengen) wijt hij aan de invloed die Joden achter de schermen zouden uitoefenen. ‘Ziet men niet joodsche namen onder iedere belangrijke Engelsche beslissing, is Roosevelt niet omringd door joodsche raadgevers en is het bolsjewisme niet voor een belangrijk deel uit joodschen geest gesproten? Laten wij toch eindelijk begrijpen, dat het de vloek is, die op den jood rust, dat hij overal ontbinding en ontworteling moet veroorzaken, omdat hij zelf zijn verbindingen met land en beschaving heeft verloren, en dat hij daarom door ieder aan grond, cultuur en aard gebonden volk als de pest der ontbinding wordt geschuwd. […] Wanneer Duitschland ten onder gaat, is er geen macht ter wereld meer die Europa voor de bolsjewistische overweldiging zal kunnen, behoeden, terwijl de joden in Engeland en Amerika zullen lachen over ons ongeluk.’
Tot zover de ‘desinteresse’ van Henk in het Jodendom. Alsof dit nog niet genoeg is, laakt Henk in Ontwakend Volk van januari 1942 het grote gemak waarmee het Nederlanderschap te verkrijgen zou zijn: ‘Zoo zag men Joden, negers e.a. die het Nederlanderschap verkregen, hoewel zij ver van den Nederlandschen geest afstonden.’ Hetzelfde tijdschriftnummer bevat een flagrant antisemitisch artikel van de NSB-vormingsleider – en Henks chef – Robert van Genechten met als titel Het Joodsche vraagstuk in Nederland.
Henk van der Heijdens publicaties staan beperkt vermeld op de website die zijn zoon Chris beheert als aanvulling op de dubbelbiografie over zijn ouders. Sinds ik mijn bevindingen voor wederhoor terugstuurde heeft hij de lijst aangevuld, inclusief links.
‘De joden in Engeland en Amerika zullen lachen over ons ongeluk’
Naast de genoemde citaten, en enkele passages uit brieven die Chris van der Heijden zelf noemt in zijn boek, zijn er meer aanwijzingen dat zijn vader er antisemitische denkbeelden op nahield. In de zomer van 1940 bemoeide Henk zich met de oprichting van een Nederlandse Studenten Federatie (NSF), die hij in een nazistische richting hoopte te sturen. Zoals rechtshistoricus Corjo Jansen laat zien in een artikel in het tijdschrift Pro Memorie uit 2024, stelde Van der Heijden een programma van vier kernpunten op. Het vierde punt luidde: ‘De N.S.F. erkent een Jodenprobleem in Nederland en wenscht dit in de studentenwereld op eigen wijze op te lossen.’
De oprichters van de NSF negeerden Van der Heijden en zijn programma, en hij zette zijn studie in Duitsland voort. Met een stipendium koos Henk in oktober 1940 voor een promotietraject bij professor Carl Schmitt in Berlijn. Dat was een vooraanstaande rechtsfilosoof die in 1933 NSDAP-lid werd, de Neurenberger rassenwetten van 1935 ondersteunde en een jaar later mede leiding gaf aan een conferentie met de naam Kampf gegen das Judentum im Recht. Chris vermeldt dit niet in zijn boek. Ook maakte hij geen gebruik van The Oxford Handbook of Carl Schmitt (2013) en de daarin gepresenteerde analyses van de ‘vaak grove en heftige antisemitische ideeën’ die Schmitt tentoonspreidde in zijn dagboeken. In zijn biografie van Carl Schmitt uit 2014 schetst Reinhard Mehring een gecompliceerde figuur, die leed aan ‘demonen van zijn wilde antisemitisme, zijn zelfdestructieve en dwangmatige seksualiteit en zijn diepgewortelde wrok tegen de zelfgenoegzaamheid van het burgerlijke leven’.
Toen hij in de Waffen-SS diende, doorliep Henk de Lehrgang für germanische Offiziere aan de SS-Junkerschule in Bad Tölz, onder München, van juni tot oktober 1943. Antisemitisme vormde een belangrijk onderdeel van het vak Weltanschauliche Erziehung, dat het onderdeel ‘Arische Rassenkunde’ bevatte. Anticommunisme en antisemitisme gingen in Bad Tölz hand-in-hand, zo blijkt onder meer uit een studie van historicus Jay Hatheway. Toetreding vereiste een persoonlijke eed aan Hitler alsmede bewijs van Arische afkomst. Een aantal afgestudeerden kreeg (later) functies in concentratiekampen. Volgens de doorwrochte Deense studie War, Genocide and Cultural Memory. The Waffen-SS, 1933 to Today (2023) was het antisemitisme van de Waffen-SS zowel in theorie als in de praktijk essentieel voor de uitvoering van de Shoah.
Van der Heijdens worsteling
Dat Henk van der Heijden meer een fascist dan een nationaal-socialist was, een moedige militair, een eminente wetenschapper, creatief en zeer intelligent – zijn zoon Chris onderbouwt dit met verve. Maar dat zijn vader geen belangstelling had voor Joden, laat staan een antisemiet was, blijkt onjuist. Henk hing een rabiaat antisemitisme aan.
En het gedachtengoed wierp hij na de oorlog niet verre van zich. Nog in 2013 publiceert de Nieuwsbrief Joris Van Severen, vernoemd naar de oprichter van de antisemitische beweging Verdinaso over een ontmoeting met de dan 94-jarige bejaarde Henk in 2011: ‘Nog steeds kijkt Van der Heijden met trots terug op zijn periode bij het Verdinaso.’ Reinout van der Heijden, journalist en jongere broer van Chris, verklaart desgevraagd dat vader Henk na de oorlog zijn denkbeelden trouw bleef, inclusief het antisemitisme.
Of hij deelnam aan Jodenvervolging of executies in Oost-Europa, of wist van de gaskamers, weten we niet. Wel heeft Henk, terug in Nederland, in 1944-1945 als provinciale chef van de Landwacht nog enkele Joden opgebracht. Dat schrijft Chris van der Heijden in zijn boek. En ook dat Henk in 1944 een prachtig huis in Wassenaar op de kop tikte, eigendom van de toen inmiddels vergaste Salomon Wolf.
Ik vind het weglaten van essentiële antisemitische citaten door Chris van der Heijden onbegrijpelijk naïef. Hij is niet verantwoordelijk voor denkbeelden, keuzes en daden van vaderlief. Hij belooft aan het begin van zijn boek alle feiten in eerlijkheid te zullen ophoesten, zodat ieder zelf kan oordelen. Maar die belofte maakt hij niet waar, want hij verzwijgt de bovengenoemde passages. Op zijn begeleidende website met achtergronden ontbreken ze – tot nu toe – eveneens, maar staat wel een vergoelijking: Henk zou zich tijdens zijn SS-officiersopleiding in Bad Tölz hebben gedistantieerd van de onderwezen rassenleer. Bron: Henk zelf.
Van der Heijden doet in de biografie van zijn ouders heel eerlijk kond van zijn enorme worsteling met hun oorlogsverleden. Maar weet hij daar vervolgens mee om te gaan? Stelt hij zijn reputatie als historicus niet in de waagschaal? De enorme kloof tussen zijn ratio en zijn gevoel had hij op een andere wijze moeten oplossen. Chris’ broer Haye van der Heijden verwerkte dezelfde psychische worsteling met zijn vader in een roman, en dat is wellicht een betere vorm. Want de distantie van beide zonen schiet tekort.
Onterecht beschouwt Chris de ‘autobiografie’ van zijn vader als waarheidsgetrouw. Ik zou zeggen: beschrijf eerlijk alle – volgens hedendaags gangbare normen – abjecte feiten, maar stel aan het eind: ‘Ik hield zo ontzettend veel van mijn vader dat ik niet anders kan dan hem vergeven.’ Ieder kan er dan het zijne van denken. Zoals de (ook katholieke) BN’er Godfried Bomans, die na de oorlog in een door Chris geciteerde dialoog met Henk in Elsevier Weekblad heeft geschreven: ‘Zeg niet, “ik deed zelf die dingen niet”. Je deed het wel. Want je droeg het kleed van hen die het wel deden, je steunde hen door je tijd en moeite te geven aan deze jammerlijke beweging. Je was medeplichtig.’
Weerwoord
Chris van der Heijden ontkent in wederhoor dat hij bewust citaten heeft verzwegen: ‘Ik ken de passages, verwijs er ook naar, op de website zelfs een paar keer, geef er alleen een andere uitleg aan. Daar mag je het mee oneens zijn, maar dat is iets anders. Er is nog veel meer te zeggen: in het boek reflecteer ik uitvoerig over antisemitisme en weten/niet weten, stel ook zonder meer dat mijn vader meeging in de antisemitische wind. Er zijn hoogstens twee of drie uitspraken. Je spreekt van rabiaat antisemitisme, dan vraag ik me af of je wel eens echt antisemitische teksten gelezen hebt. Ik schrijf geschiedenis en probeer mensen vanuit en in hun context te begrijpen. Al dat geoordeel en veroordeel vind ik gemakkelijk, kortzichtig, zinloos. Je hebt er niks aan, behalve het gevoel: kijk mij nou, hoe goed en wijs ik ben.’
