‘China wordt zeer eendimensionaal beschreven’, aldus Henk Schulte Nordholt, sinoloog en schrijver van het boek China en de barbaren. Hierin beschrijft hij de vele lagen in de Chinese cultuur en laat hij zien hoe Chinezen hun eigen verleden gebruiken om het heden en de toekomst te construeren. ‘Een Chinese democratie had gekund, en kan nog steeds, maar dan zal het wel in een Chinese vorm zijn die we onmogelijk precies kunnen voorspellen.’ Sinds juli 2018 is een geactualiseerde editie van het boek verkrijgbaar.
Hoe bent u op het idee gekomen voor China en de barbaren?
‘Doordat ik China vanuit verschillende invalshoeken ken, merkte ik dat ik verder kon kijken dan de vaak eendimensionale beschrijvingen van China. De media hebben het altijd over economische thema’s als de enorme reserves en handelsoverschotten die het land heeft. Wat mij gedurende mijn Chinese jaren fascineerde was niet zozeer de economische voorspoed, maar meer wat zich in de gedachtes van de Chinezen afspeelde. Al heeft het Chinese volk, gezien het politieke systeem, niet zoveel te zeggen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘Mijn focus in het boek gaat uit naar de elite en de invloed van de geschiedenis. De huidige president Xi Jinping spreekt bijvoorbeeld over de “Grote Renaissance van de Chinese natie”. Xi’s beleid is niet direct in lijn met de officiële staatsideologie van China: een ideologie die gebaseerd is op oude marxistisch-leninistische waarden, waarin zelfs de ideeën van Mao Zedong zijn opgenomen. Er is in China sprake van een identiteitscrisis, omdat naast het communistische gedachtengoed ook confucianistische, kapitalistische, liberale en zelfs christelijke beginselen een steeds grotere rol spelen.’
Waarom heeft “het Chinese Rijk” zijn enorme omvang altijd redelijk weten te behouden?
‘Vanaf de eerste keizer van de Qin-dynastie (Qin Shi Huangdi, 259-210 v. Chr. red.) werd het verenigde Chinese rijk als de ideale staat gezien. Voor deze staat was tot het einde van het Chinese keizerrijk in 1911 een keizer nodig, aangezien hij tussen hemel en aarde stond. Ook na het keizerrijk is het altijd belangrijk geweest dat één persoon het symbool was van China.’
‘Naast de keizercultus heeft de Chinese staat, in tegenstelling tot Europese staten, nooit veel waarde gehecht aan grenzen. De Chinese cultuur is vanuit Chinees oogpunt altijd superieur geweest aan andere culturen. Iemand behoorde bijvoorbeeld tot het Chinese rijk wanneer hij of zij het Chinese schrift beheerste. Tevens kende China al vroeg een staatsfilosofie en instituties gebaseerd op het confucianisme die zelfs overgenomen werden door barbaarse heersers als de Turken, Mongolen en de Mantsjoes. De ideale Chinese staat was met andere woorden eerder culturalistisch dan nationalistisch.’
Volgens u is de Eeuw van de Vernedering (1839-1949) een essentiële fase geweest in de ontwikkeling van China. Welke gebeurtenissen hebben ertoe geleid dat de Chinezen spreken over de Eeuw van de Vernedering?
‘Het belangrijkste effect van de Eeuw van de Vernedering is dat er Chinees nationalisme is ontstaan. De superioriteitsgevoelens van China hebben een grote opdoffer gekregen. Door de uitkomst van de Eerste (1839-1842) en de Tweede (1856-1860) Opiumoorlog kregen Westerse koloniale machten veel zeggenschap over de Chinese economie. De nederlaag tijdens de Bokseropstand (1899-1901) zorgde ervoor dat de keizerlijke Qing-dynastie verder onder druk kwam te staan. Vervolgens werd China verdeeld door elkaar bestrijdende warlords. Chiang Kai-shek wist in 1928 het land te herenigen, maar ook hij kreeg met buitenlandse inmenging te maken.’
‘In tegenstelling tot China had Japan zich aan het begin van de twintigste eeuw wel weten te ontwikkelen tot een moderne macht. Japan veroverende onder andere Mantsjoerije in de jaren 30. Hiermee was de Chinese vernedering compleet, want de aartsvijand was veel sterker gebleken.’
Wat was de impact van het protest op het Tiananmenplein in juni 1989 voor de ontwikkeling van China?
‘Ik begin en eindig het boek niet voor niets met een anekdote over mijn eigen ervaringen tijdens de protesten op het Tiananmenplein. De impact was gigantisch. Veel Chinezen hadden door de economische hervormingen het gevoel gekregen dat partij en overheid gesplitst kon worden, een leger in dienst van het land gecreëerd kon worden, en dat er meer persvrijheid kon komen. De Chinese gevoelens kwamen samen op het Plein van de Hemelse Vrede waar een studentenprotest uiteindelijk escaleerde in een miljoenenprotest met mensen uit alle geledingen van de samenleving. De protesten werden op gewelddadige wijze neergeslagen.’
‘Nadien heeft de Communistische Partij de macht weer in handen genomen en is de partij de Chinese staat centralistischer gaan organiseren. Bovendien is het sindsdien niet meer mogelijk om in grote groepen kritiek te uiten op de staat. Het resultaat van de protesten is dus dat er in de Communistische Partij een soort angst voor een wisseling van de macht is ingeslopen. De mogelijkheid tot verandering is op Chinese wijze geparkeerd.’
‘De mogelijkheid tot verandering is op Chinese wijze geparkeerd’
Kunnen we spreken over een Chinese identiteit?
‘Er zit iets geks in China, alles aan het land is tegenstrijdig. Onze Westerse geest heeft het daar moeilijk mee, omdat wij denken in termen van uitsluiting. Voor ons is het antwoord op een vraag altijd A of B, maar voor Chinezen kunnen A en B allebei het antwoord zijn. Toch heb ik het gevoel dat in de kern de Chinezen inventief, levenslustig, trouw en warm van karakter zijn. Die tegenstrijdigheid vind je dan ook vooral bij de Communistische Partij die probeert te vernieuwen en tegelijkertijd de touwtjes in handen probeert te houden. Uiteindelijk is het belangrijkste kenmerk van China dat Chinezen van zichzelf vinden dat ze uniek zijn.’
Hoe ziet de toekomst van China eruit?
‘Naar mijn mening kan het drie kanten opgaan met de toekomst van China. Allereerst zou het goed kunnen zijn dat de huidige lijn van repressie en verfijning van het autocratische systeem wordt doorgezet. Daarnaast kan een democratie met Chinese kenmerken de oplossing zijn, al heb ik daar weinig vertrouwen in. In de jaren 80 vonden er veel hervormingen plaats, maar door de protesten op het Tiananmenplein zijn die democratische hervormingen weer op de lange termijn geschoven. Wel is het tegenwoordig op zeer lokaal niveau mogelijk om te stemmen voor politieke vertegenwoordigers.’
‘De derde weg die China zou kunnen bewandelen is gestoeld op het idee van de “Wereld van de Grote Harmonie” – een ideaal dat in het oeroude Boek der Riten al wordt genoemd. Deze Chinese manier van spreken over een einde van de geschiedenis is nooit gerealiseerd. Nieuwe dynastieën kwamen op en verdwenen weer. Toch denk ik dat, wanneer de Communistische Partij er met behulp van moderne technologieën als kunstmatige intelligentie in slaagt om haar eigen ondergang te voorkomen, het goed mogelijk is dat China zich gaat ontwikkelen tot een superstaat die de rest van de natiestaten tot ondergeschikten maakt. Het is dan wel zeer de vraag in hoeverre de maatschappij van die superstaat harmonieus zal zijn in de Westerse zin van het woord.’
