Belgische agressie in Congo

Op basis van uitgebreid bronnenonderzoek reconstrueert de Congolees-Belgische Zana Etambala de geschiedenis van het koloniale Congo. Dat levert veel levendige verhalen op, maar een heldere duiding ontbreekt.

Zana Mathieu Etambala (1955) kwam als zevenjarig kind naar België, maakte in Vlaanderen carrière als historicus en schreef meerdere boeken over Congo. Ook schreef hij, als lid van de Bijzondere Commissie belast met het koloniale verleden van België, mee aan een rapport hierover. Zijn nieuwste boek, Onderworpen, onderdrukt, geplunderd, is een geschiedenis van Congo in de jaren 1876-1914. Etambala stelt dat Congo in handen van koning Leopold II is gevallen als door een koloniale oorlog. De ‘pacificatie’ van het reusachtige gebied was een langdurig, ononderbroken proces van militaire (straf)expedities, repressie en gewelddadige acties.  

Meer recensies lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Wat voegt deze studie toe aan de historiografie over Congo en over kolonialisme in het algemeen? Want dat Leopold II een schurk was en in Congo een schrikbewind voerde weten we al sinds het begin van de twintigste eeuw. Kritische rapporten dwongen de koning er in 1908 toe zijn private domein Congo-Vrijstaat over te dragen aan de Belgische staat, die er een ‘fatsoenlijke’ kolonie van maakte. De toegevoegde waarde zit vooral in de details. Etambala haalt nieuwe informatie naar boven over de militaire expedities, de grote winsten die werden gemaakt door handelsmaatschappijen en de dodelijke ziektes die Congo plaagden.

Wat opvalt – en daar had Etambala meer aandacht aan kunnen besteden – is de hypocrisie rond de Belgische beschavingsmissie. De Belgische kolonisatoren trokken ten strijde tegen slavernij – er waren Arabische slavenhandelaren actief in Congo – en kannibalisme, maar ze gebruikten deze misstanden als excuus om het hele gebied te veroveren. Ook stuurden ze missionarissen naar Congo om de lokale bevolking te helpen – en later artsen. Voor de verwoestingen, moorden en executies door de Force Publique, het Belgische koloniale leger, was er een blinde vlek. Nederlanders deden in Indonesië precies hetzelfde. Wrede lokale gebruiken, zoals weduweverbrandingen op Bali, werden aangegrepen om de gewelddadige verovering van de Indonesische archipel te legitimeren, schreef antropoloog Clifford Geertz al in zijn baanbrekende studie Negara (1980). Nederlanders zagen zichzelf als de brengers van beschaving, maar ook zij wilden onderwerpen, onderdrukken en plunderen.

Etambala’s boek is het resultaat van jarenlang onderzoek. Hij dook de koloniale archieven in, las vele dagboeken, reisverslagen en brieven, en citeert hieruit uitgebreid. Dat maakt zijn studie levendig; je zit erg dicht op de bronnen. Maar aan deze keuze kleeft ook een nadeel: het boek leest bepaald niet als een trein – eerder als een negentiende-eeuws stoomschip dat de rivier de Congo op vaart.