Het Congo-avontuur van Stanley en Leopold

Koning Leopold II erfde zijn koloniale aspiraties waarschijnlijk van zijn vader Leopold I (1790-1865), de eerste Belgische koning. Die had vergeefs getracht in verschillende delen van de wereld een Belgische kolonie te creëren. Zo probeerde hij het eiland Kreta van de Turkse sultan te kopen en Cuba van Spanje af te troggelen, en liet hij eveneens een oogje op Texas vallen. In totaal strandden zeker vijftig pogingen van de koning om overzeese belangen te verwerven.

Leopold II deed de pogingen van zijn vader nog eens dunnetjes over. De Filippijnen, Nieuw-Guinea, Fiji – het zijn slechts een paar namen van gebieden waar deze Leopold de Belgische vlag had willen planten.

In België zelf kon de koning rekenen op weinig steun voor zijn imperialistische ambities. Zowel de regering als het zakenleven zag weinig heil in een koloniaal avontuur. Maar Leopold trok zich daar niets van aan. Hij was ervan overtuigd dat het bezit van een overzees gebied België veel winst en aanzien zou opleveren. De opbrengst van grondstoffen zou, samen met inkomsten uit belastingen en dwangarbeid van de lokale bevolking, de Belgische staatskas maximaal spekken.

De Nederlandse Verenigde Oostindische Compagnie en het cultuurstelsel dat Nederland met name in Java toepaste, dienden de koning als voorbeeld. Hoewel er ook toen al kritiek was op het cultuurstelsel, had Leopold er niets dan lovende woorden voor. Zo merkte hij in 1863 op dat ‘dit soort gedwongen arbeid het enige middel is om deze trage en verdorven volkeren van het Verre Oosten beschaving en zeden bij te brengen’.

Na tal van mislukte pogingen om een kant-en-klare kolonie te kopen, richtte Leopold rond 1875 zijn blik op het de Europeanen nog grotendeels onbekende Afrika. Onder het mom de slavernij te bestrijden organiseerde de vorst in september 1876 in zijn paleis te Brussel een internationale Aardrijkskundige Conferentie voor geografen en ontdekkingsreizigers. Hier kwam als belangrijkste resultaat de l’Association Internationale Africaine (AIA) uit voort. De AIA werd gepresenteerd als een filantropische instelling, die uit humanitaire en wetenschappelijke overwegingen Centraal-Afrika zou helpen openleggen. In feite was de organisatie weinig meer dan een dekmantel voor Leopolds koloniale verlangens.

Henry Morton Stanley kwam bij Leopold pas in beeld nadat enkele Belgische expedities naar Afrika jammerlijk waren mislukt. Na zijn historische ontmoeting met Livingstone was Stanley er niet in geslaagd de missionaris ertoe over te halen met hem naar Engeland terug te keren – Livingstone wilde zijn reis afmaken. En bij zijn terugkomst in Dover kreeg Stanley een gemengd onthaal – men geloofde niet dat hij werkelijk Livingstone gevonden had en sprak zelfs het vermoeden uit dat het Livingstone was die Stanley had gevonden.

Toch besloot hij bij het overlijden van Livingstone in 1873 diens missie – het ontdekken van de bronnen van de Nijl – voort te zetten. Wederom wist hij financiering voor zijn expeditie los te peuteren bij de New York Herald en de Daily Telegraph. Hij zou onder meer de oevers van het Victoria- en Tanganyika-meer in kaart brengen en de Congo-rivier volgen van zijn bron tot aan de zee.

Watertandend las Leopold de reisverslagen van Stanley in de Daily Telegraph. Vooral diens ontdekking dat de Congo-rivier wel 1500 kilometer lang bevaarbaar was moet de vorst als muziek in de oren hebben geklonken. Stanley was dan ook nog maar nauwelijks uit Afrika aangekomen in Marseille, of hij werd al benaderd door twee van Leopolds medewerkers. Stanley wilde aanvankelijk liever met de Britten in zee, maar nadat zij weinig interesse in zijn plannen hadden getoond was de zaak met Leopold al snel beklonken.

De Rotterdamse zakenman Lodewijk Pincoffs, de baas van de aan de monding van de Congo-rivier opererende Afrikaansche Handelsvereeniging, werd bij het project betrokken. Pincoffs stelde voor een Comité d’Etudes pour le Haut-Congo op te richten, dat de expeditie een filantropisch en wetenschappelijk tintje moest verschaffen. Later zou dit de Association Internationale du Congo (AIC) worden. Ook andere geldschieters werden aangetrokken. Leopold zou hen echter al snel uitkopen om zijn monopolie te waarborgen.

Op 14 augustus 1879 arriveerde Stanley voor de monding van de Congo-rivier met een stuk of wat stoomboten, een lading geschenken en handelswaar, een handjevol Europese expeditiegenoten en bijna 1400 Afrikaanse rekruten, voornamelijk uit Zanzibar. Zijn missie: het vestigen van nederzettingen langs de oevers van de rivier, het sluiten van exclusieve handelsverdragen met de plaatselijke leiders en het bouwen van een weg die het bevaarbare gedeelte van de stroom met de zee zou kunnen verbinden. Voor de buitenwereld moest dit echter nog geheim blijven. Als de Britten lucht zouden krijgen van de werkelijke bedoeling van de expeditie, zouden ze er zeker een stokje voor steken.

Met de hete adem van een Franse concurrent in zijn nek trok Stanley erop uit om in korte tijd zoveel mogelijk nederzettingen te bouwen en verdragen te sluiten. De posten van de AIC vestigde hij doorgaans bij bestaande nederzettingen aan de rivier. De bevolkingsgroepen die daar woonden waren handelaars in onder meer ivoor. Zij hadden wel oren naar de mogelijkheid die Stanley hun bood om hun handeltje uit te breiden.

Dat zij door het zetten van een kruisje onder het document dat Stanley hun voorhield gebonden waren aan exclusieve handel met België en zelfs hun territorium overdroegen, realiseerden ze zich niet. Geschenken en Stanleys overredingskracht deden wonderen. Gedurende verschillende expedities die hij tot 1887 ondernam slaagde Stanley erin zo’n 450 inheemse leiders contracten te laten tekenen zonder een schot te hoeven lossen.

Leopold ging ondertussen ijverig aan de slag om de Europese leiders te paaien. Hij bracht daarbij het officiële humanitaire doel van de expeditie uitgebreid voor het voetlicht. De belofte van handelsvrijheid was een andere belangrijke troef die hij geregeld uitspeelde. Daarnaast maakte hij gebruik van de diensten van de Amerikaan Henry Shelton Sanford. Die moest zijn landgenoten gunstig zien te stemmen.

In Washington bracht Sanford de missie naar voren als een samenwerkingsverband van vrije staten, die hun grenzen gastvrij zouden openstellen voor handel, en voor de afstammelingen van Amerikaanse slaven die wilden terugkeren naar Afrika. Dat de in Amerika zeer populaire Stanley betrokken was bij het Congo-avontuur stemde de Amerikanen gunstig. Nadat zij hun zegen hadden gegeven aan de expeditie van Leopold, raakte ook de Duitse kanselier Bismarck geïnteresseerd. Duitsland werd het tweede land dat de AIC erkende, een week voordat het Congres van Berlijn begon.

Tijdens deze conferentie, die van november 1884 tot februari 1885 duurde, werd Afrika onder de Europese machthebbers verdeeld. Dat de Verenigde Staten en Duitsland de Congolese onderneming van Leopold steunden, trok veel andere landen over de streep. Leopold mocht zijn felbegeerde puntje van de Afrikaanse taart hebben. Op 1 augustus 1885 liet Leopold de andere mogendheden dan ook officieel weten dat de AIC voortaan Etat Indépendant du Congo zou heten, waar hijzelf als staatshoofd zou optreden. Congo Vrijstaat was geboren.

Bij de verdere ontginning van Congo maakte Leopold geen gebruik meer van de diensten van Stanley. Waarschijnlijk omdat deze te felle kritiek had op de monopolistische koloniale koers die de koning voer. Leopold wilde zoveel mogelijk geld verdienen aan de winning van koper, palmolie en rubber. Hij liet de Congolezen onder dwang werken. Tussen 1888 en 1907 kwamen miljoenen Congolezen om door toedoen van de kolonisten.

Tot aan zijn dood in 1904 is Stanley met Leopold blijven corresponderen. Stanleys biograaf James Newman heeft die correspondentie grotendeels doorgeworsteld. ‘Vanaf hun eerste ontmoeting discussieerden de twee vooral over hun ideeën voor de toekomst van het gebied,’ vertelt Newman. ‘Stanley was een overtuigd voorstander van vrijhandel. Iedereen moest daarvan profiteren, ook de lokale bevolking. In zijn brieven probeert hij Leopold ertoe te bewegen de plaatselijke leiders meer bij zijn plannen te betrekken. Daarnaast was Stanley een fel tegenstander van een militaire operatie. De opening van het gebied moest op vreedzame wijze gebeuren.’ Leopold had volgens Newman iets heel anders in gedachten. ‘Vanaf het begin was hij uit op een monopolie. Hij hield Stanley een beetje voor de gek met zijn filantropische ideeën.’

Stanley hoeft vanwege zijn pleidooi voor een meer gelijkwaardige behandeling van de lokale bevolking echter niet op een voetstuk te worden geplaatst, meent Newman. Tijdens expedities in andere gebieden trad hij immers niet bepaald zachtzinnig op. Zo zou hij zich bij zijn tweede expeditie door Afrika wild in het rond schietend een weg hebben gebaand. Tijdens de missies door Congo stelde hij zich echter diplomatieker op.

Hij was wel een strenge werkgever. Algemeen wordt aangenomen dat hij zijn Congolese bijnaam Boula Matari (‘Rotsenbreker’) dankt aan de rotsblokken die hij onderweg liet opblazen. Maar die bijnaam heeft een dubbele betekenis, ontdekte Newman. ‘Je kunt hem ook interpreteren als: dit is een harde kerel om voor te werken.’ Toch gebruikte Stanley geen geweld. ‘Hij werd zelfs kwaad als de andere Europese expeditieleden lijfstraffen toepasten,’ weet zijn biograaf. ‘Stanley beschouwde de Afrikanen weliswaar als minderwaardig, maar dat lag volgens hem aan een gebrek aan cultuur en educatie. Hij geloofde niet in de biologische inferioriteit van de Afrikanen, zoals veel van zijn tijdgenoten.’

Gaandeweg kreeg Stanley in de gaten dat Leopold andere plannen met het gebied had dan hij en daar niet van af te brengen was. Desondanks bleef hij tot het eind toe loyaal aan de vorst. ‘Stanley weigerde de koning in een negatief licht te zien. Hij gaf de schuld aan diens adviseurs, die het volgens hem verprutsten,’ zegt Newman hierover.

Hoewel Stanley van cruciale betekenis is geweest voor het begin van de Belgische koloniale geschiedenis, is dat niet bij veel Belgen bekend. ‘Iedereen heeft wel van hem gehoord op school,’ weet historicus Hein Vanhee. ‘Maar ik denk dat de meeste Belgen een romantisch, eenzijdig beeld van hem hebben als de ontdekkingsreiziger die het onbekende Afrika op de kaart zette. Het is minder bekend dat deze avonturier ook bruut kon optreden en in dienst van Leopold de lokale bevolking om de tuin leidde door nepcontracten met hen af te sluiten.’