5 misverstanden over de dekolonisatie van Nieuw-Guinea

De Nederlandse Nieuw-Guineapolitiek is vaak verguisd. Den Haag zou vooral gedreven zijn door rancune jegens Indonesië, naïef idealisme en een gebrek aan realiteitszin. Maar dat blijkt te kort door de bocht. Vijf onjuiste aannames over het Nederlandse Nieuw-Guineabeleid op een rij.

Vraag een historicus waarom Nederland het barre westelijk Nieuw-Guinea in 1949 überhaupt wilde behouden, en grote kans dat deze zal zeggen: emoties! Volgens de gebruikelijke verklaring waren de meeste Nederlandse politici zo gefrustreerd over het verlies van Indië dat ze zich uit koloniaal ressentiment en sentimentaliteit op de valreep vastklampten aan dit achtergestelde gebied. Veel historici beschouwen de actie als een krampachtige poging om iets van koloniale grandeur te behouden en tevens om een lange neus te maken naar de Indonesische nationalisten, de vermaledijde president Soekarno voorop.

Op deze verklaring is het nodige af te dingen. Niet de toenmalige politici leden aan blikvernauwing, maar de historici die hun besluit later veroordeeld hebben. Zij hebben zich eenzijdig gefocust op de Nederlands-Indonesische betrekkingen in 1949. Daarbij hebben ze bepaalde kenmerken, zoals frustraties om het verlies van Indië, een te grote plaats gegeven in hun analyse. Ze gaan eraan voorbij dat het idee dat Nederland westelijk Nieuw-Guinea van Indonesië kon loskoppelen al eerder had postgevat.

Veel koloniale mogendheden begonnen zich vanaf de jaren 1920 en 1930 al meer te interesseren voor de nauwelijks ontwikkelde gebieden binnen hun vaak uitgestrekte imperia. Veel (Indische) Nederlanders keken net als de Australiërs naar Melanesië: de verzameling eilanden in de Pacific waarvan Nieuw-Guinea etnisch en geografisch deel uitmaakt. Sommigen van hen zagen Nieuw-Guinea als een mogelijk nieuwe vestigingskolonie; bedrijven vermoedden de aanwezigheid van grondstoffen. Politici zagen Nieuw-Guinea ook als een middel om de Nederlandse presentie in de Oost te handhaven, als Indië onafhankelijk zou worden. Daarnaast vonden veel Nederlanders dat de oorspronkelijke bewoners, de naar westerse maatstaven nog nauwelijks ontwikkelde Papoea’s, onder Nederlandse voogdij moesten blijven – in elk geval tot zij klaar waren om te bepalen of hun politieke toekomst in Indonesië lag of in bijvoorbeeld een Melanesische federatie.

Tekst loopt door onder afbeelding.

^{Indonesische demonstratie in augustus 1962, vlak voor Nederland afstand doet van Nieuw-Guinea.
De militairen dragen een groot portret van Soekarno met zich mee.}

In de late jaren veertig was het voor veel (Indische) Nederlanders niet langer de vraag of Nederland het gebied moest blijven besturen, maar of dat binnen of buiten een hervormd Nederlands-Indië zou gebeuren. Toen in het bewogen jaar 1949 bleek dat Nederland Indië moest loslaten, werd het antwoord op die vraag gegeven. Emoties over dat verlies hebben de wens om Nieuw-Guinea te behouden versterkt, maar die niet veroorzaakt.

Begin jaren negentig interviewde journalist J.G. Kikkert oud-minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns. Volgenst Kikkert beweerden ‘boze tongen’ dat Luns ‘de zaak Nieuw-Guinea zo lang had gerekt in de hoop dat in Indonesië Soekarno ten val zou worden gebracht’. Luns ontkende dit niet: ‘Ik achtte het niet onmogelijk dat met een andere regering in Jakarta een bevredigender regeling over Nieuw-Guinea mogelijk zou zijn geweest.’

Tekst loopt door onder afbeelding.

^{Van 1952 tot 1971 is KVP’er Joseph Luns minister van Buitenlandse Zaken. Hij probeert tijd te rekken in de hoop dat Soekarno van het toneel verdwijnt.}

Het is een opmerkelijk antwoord van een van de voornaamste architecten van de Nederlandse Nieuw-Guineapolitiek. Den Haag, Luns voorop, is immers vaak onredelijkheid verweten tegenover Indonesië. Sommige historici hebben zelfs gesteld dat Luns in 1962 bereid was om een oorlog met Indonesië te riskeren.

Luns’ ontboezeming toont dat er iets anders aan de hand was. De meeste Nederlandse politici wilden best met Indonesië tot een vergelijk komen. Dat wilden ze al in 1949 en 1950. Ze vroegen zich echter af of Indonesië Nederland en de Papoea’s wel een eerlijke deal gunde. Zolang de als fel anti-Nederlands en onberekenbaar te boek staande Soekarno de Indonesische politiek domineerde, gingen ze daar niet van uit.

Politici als Luns achtten het daarom beter te wachten tot Soekarno van het Indonesische toneel verdween. Het was een politiek met risico’s, maar kansloos was ze niet. Tussen 1957 en 1962 werden er bijvoorbeeld vier moordaanslagen op de Indonesische president gepleegd. In diezelfde periode speelden verschillende, meer prowesterse Indonesische politici en militairen met het idee om een staatsgreep te plegen. De Nederlandse inlichtingendienst en het kabinet waren daarvan op de hoogte.

Welke deal politici als Luns voor ogen hadden blijft onduidelijk. Wellicht verwachtten zij dat een nieuw regime meer consideratie voor de belangen van de Papoea’s zou tonen. Daarnaast hoopten ze dat de nieuwe machthebbers meer bereid waren tot een genereuze compensatieregeling voor Nederlandse bedrijven, die Soekarno in 1958 had genationaliseerd.

Nederland is vaak verweten dat het niet doorhad hoe geïsoleerd het stond in de Nieuw-Guineakwestie. Veel politici zouden te zeer verblind zijn geweest door koloniaal ressentiment en een naïef geloof in de strijd voor het zelfbeschikkingsrecht van de Papoea’s om dat te zien.

Tekst loopt door onder afbeelding.

^{President John F. Kennedy (links) is bereid Soekarno tegemoet te komen om westerse invloed in Indonesië te behouden.}

Nieuw onderzoek in Britse, Franse en Belgische archieven toont dat Nederland op meer begrip kon rekenen dan gedacht. Dat gold in de eerste plaats voor koloniale landen als Groot-Brittannië, Frankrijk, Australië, België en Portugal, maar ook voor de VS. Een meerderheid van de betrokken westerse politici en ambtenaren onderschreef de Nederlandse ethische en strategische argumenten. Ook waren ze lange tijd bereid om Nederland diplomatiek te steunen om het gebied uit handen van Soekarno te houden. Dat gebeurde vaak in betrekkelijke stilte, om te voorkomen dat Indonesië sterker op de Sovjet-Unie ging leunen in de Koude Oorlog.

Soekarno heeft vaak geroepen dat hij de trouwste bondgenoot van het Westen werd, als hij westelijk Nieuw-Guinea maar kreeg. Maar er waren weinig westerse politici die hem vertrouwden. De meesten gingen ervan uit dat het gunstig stemmen van Soekarno een averechts effect had. Zij vreesden dat het hem stimuleerde om andere Europese koloniën in de regio op te eisen, zoals Brits-Borneo en Sarawak, Portugees Timor of Australisch Nieuw-Guinea.

Om de Nederlandse positie op Nieuw-Guinea te beschermen, beperkten veel westerse landen hun wapenleveranties aan Indonesië; Portugal, Frankrijk en Amerika gaven Nederland logistieke steun om zijn militaire positie op Nieuw-Guinea te versterken. Groot-Brittannië en Australië hadden Nederland eveneens logistieke steun toegezegd.

De Amerikanen stelden zich van alle westerse partners het voorzichtigst op. Zij waren meer bereid om Soekarno – als het niet anders kon – tegemoet te komen, maar hoopten dat ze Nederland daarvoor niet onder druk hoefden te zetten. Eigenlijk speelden ze een waiting game, waarbij ze vlasten op een verandering in de opstelling van Nederland of regime change in Indonesië. Pas in 1962 zou Kennedy die politiek beëindigen en – vooral omwille van het behoud van westerse invloed in Indonesië – Nederland alsnog dwingen het gebied over te dragen.

Hebben de Amerikanen Luns in 1958 nu wel of niet militaire steun toegezegd bij een eventuele Indonesische aanval op Nieuw-Guinea? En heeft Luns daar in Den Haag over gelogen? De vragen blijven terugkeren. Uit archieven van de Tweede Kamercommissie Buitenlandse Zaken blijkt dat beide vragen toch echt met ‘nee’ beantwoord moeten worden.

Tijdens een bijeenkomst van de commissie in mei 1960, bijvoorbeeld, vertelt Luns dat de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Foster Dulles hem in 1958 weliswaar de ‘de verzekering’ had gegeven ‘dat de VS niet zullen dulden dat Nederland wordt aangevallen’, maar dat de regering-Eisenhower (1953-1960) die toezegging nooit heeft willen concretiseren. Dat bleek volgens Luns ‘niet mogelijk’, aangezien de Amerikanen ‘moeten denken om de invloed in Indonesië.’ Zij zouden niettemin hun ‘zevende vloot’ in de Pacific ‘voortdurend’ op de hoogte houden. Maar, zo vervolgde hij ‘wat koop je ervoor? Dan komt men op speculatief terrein – who knows. Maar ik ben nogal cynisch over de belofte van Amerika. Ze willen niets concreets doen.’

Deze realistische boodschap heeft Luns in Den Haag tussen 1958 en 1962 vaak achter de schermen herhaald. De gehele Haagse politieke top wist van de beperkte waarde van de Amerikaanse steungarantie. Al Luns heeft de mogelijkheid van Amerikaanse militaire steun nooit helemaal willen uitsluiten.

Tekst loopt door onder afbeelding.

^{De Nederlandse torpedojager HM Evertsen in 1962 in de wateren vlakbij Nieuw-Guinea.}

Cruciaal voor een goed begrip van de garantiekwestie is dat Luns naar buiten toe bewust een positiever verhaal vertelde. In publieke debatten in het parlement schermde hij met de suggestie dat de Amerikanen Nederland te hulp zouden komen tegen Indonesisch geweld. Zo probeerde hij de rug van het Nederlandse volk te rechten. Daarin had hij de steun van het kabinet en een groot deel van de Kamercommissies. Zij wisten: zodra het echte verhaal over de ‘garantie van Dulles’ naar buiten komt, blijft er van de binnenlandse steun om Soekarno te weerstaan weinig over.

Als Nederland op begrip en diplomatieke steun kon rekenen van bondgenoten en minder verblind was door emoties en naïef idealisme, waar ging het dan mis? Dat heeft te maken met een complex aan factoren. Een belangrijke factor was de versnelling die het dekolonisatieproces vanaf de late jaren vijftig doormaakte. Daarnaast was er de versnelde legeropbouw die Indonesië met hulp van vooral de Sovjet-Unie doorvoerde. Daarmee kwam een oorlog tussen Nederland en Indonesië rap dichterbij. Belangrijker was een nieuwe Amerikaanse regering onder leiding van John F. Kennedy in 1961.

De komst van een democratische president deed in Nederland de twijfel toeslaan: in 1949 had de democratische regering-Truman Den Haag gesommeerd Indië los te laten. Veel Nederlandse opiniemakers en politici geloofden niet dat Kennedy Nederland de hand boven het hoofd zou houden tegenover een steeds oorlogszuchtiger Soekarno.

Uit Amerikaanse archieven blijkt inderdaad dat de regering-Kennedy een spoedige oplossing van de kwestie nastreefde. Maar anders dan vaak is beweerd, was een meerderheid van de Amerikaanse betrokkenen er aanvankelijk niet van overtuigd dat westelijk Nieuw-Guinea zo snel mogelijk naar Indonesië moest. De ambtelijke top van het ministerie van Buitenlandse Zaken zag liever dat Nederland het bestuur over het gebied aan de VN overdroeg. De VN zouden dan na een aantal jaren over de toekomst van de Papoea’s beslissen. Begin 1961 gingen Amerikaanse ambtenaren ervan uit dat de creatie van een VN-trustschap twee tot vier jaar zou duren.

Toch zou Kennedy een jaar later al een andere oplossing forceren. Hoe kan dat? De sleutel ligt in de groeiende twijfel in Nederland. Die was niet meer te stuiten. Ook Kennedy wilde geen concrete toezeggingen doen over militaire hulp. Luns wilde desondanks blijven bluffen tegenover Soekarno, maar veel van zijn collega’s vonden zijn spel tegen de achtergrond van toenemende oorlogsdreiging te riskant.

Toen de Amerikanen doorkregen dat een groeiend aantal Nederlanders ook een compromis met Soekarno wilde, stelden zij hun plannen bij. In het voorjaar van 1962 gaf Kennedy Den Haag een laatste zetje met het zogeheten Bunker-plan. Dat plan was vernoemd naar de Amerikaanse bemiddelaar Ellsworth Bunker en voorzag in de overdracht van westelijk Nieuw-Guinea aan Indonesië, na een VN-intermezzo van een halfjaar.

Door Suzanne Tromp

Zestien jaar lang probeert Nederland Nieuw-Guinea te behouden. Een overzicht van het conflict.

1660
Nieuw-Guinea, met de Papoea’s als oorspronkelijke bevolking, wordt een protectoraat van Nederland via een verdrag dat de VOC sluit met Tidore, een sultanaat op de Molukken.

1942
Japan bezet Nederlands-Indië, maar slaagt er niet in om geheel Nieuw-Guinea onder zijn gezag te krijgen.

1942-1945
Tijdens de Japanse bezetting ontwikkelen zich sterk nationalistische gevoelens onder de bevolking van Nederlands-Indië. De nationalistische beweging groeit.

17 augustus 1945
De nationalist Soekarno roept de onafhankelijke Republiek Indonesië uit. Hieronder moet ook Nieuw-Guinea vallen.

November 1946
Nederland en de Republiek Indonesië komen overeen dat Indonesië een onafhankelijke federale structuur krijgt onder de naam de ‘Verenigde Staten van Indonesië’. Het land blijft nog wel verbonden met Nederland via een nog op te richten Nederlands-Indonesische Unie.

1946
Het plan van een Verenigde Staten van Indonesië valt niet goed in Den Haag. Het kabinet-Beel past tot woede van veel Indonesiërs eenzijdig het verdrag aan, onder meer met een uitzonderingsclausule voor Nieuw-Guinea.

27 december 1949
Nederland doet afstand van Nederlands-Indië. De Republiek Indonesië legt een claim op Nieuw-Guinea, terwijl Nederland zich inspant om dit gebied te behouden. Het wil de Papoea’s eerst klaarstomen voor zelfbeschikking.

Januari 1950
Een couppoging van de afgezwaaide Nederlandse sergeant Raymond Westerling tegen de Republiek mislukt. Soekarno en andere Indonesische politici grijpen het incident aan om de federale staatsstructuur op te heffen en van Indonesië een eenheidsstaat te maken. Een voor een worden de door Nederland opgezette deelstaten opgeheven. Heftig verzet daartegen op de Nederland welgezinde Molukken wordt door het Indonesische gezag met geweld de kop in gedrukt. In reactie hieroop groeit in Den Haag de wens om westelijk Nieuw-Guinea voorlopig onder Nederlands bestuur te houden.

1950
Verschillende conferenties tussen Nederland en Indonesië over de Nieuw-Guineakwestie leveren geen oplossing op. Indonesië eist volledige overdracht. Zo ver wil een meerderheid in Den Haag niet gaan.

1950-1956
De betrekkingen tussen Nederland en Indonesië verslechteren en de landen bespreken de ontbinding van de Nederlands-Indonesische Unie.

Februari 1956
Deze besprekingen mislukken en Indonesië heft eenzijdig de Nederlands-Indonesische Unie op.

1956
Papoeastammen in de Baliemvallei komen in opstand tegen het Nederlandse gezag. Hun verzet wordt neergeslagen door Nederlandse militairen. Meer dan honderd mensen komen om.

1957
Indonesië neemt economische maatregelen tegen Nederland.

1958
Nederland stuurt militairen naar Nieuw-Guinea ter verdediging van het gebied. De marine is er sinds 1945 al aanwezig.

1958
Indonesië vergroot en moderniseert zijn leger. Nederland maakt zich zorgen. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Foster Dulles doet een vage belofte van steun aan Joseph Luns.

1960
Indonesië stuurt parachutisten naar Nieuw-Guinea, die proberen de Papoea’s tegen de Nederlanders op te zetten.

April 1960
Nederland stuurt meer militairen en materieel naar Nieuw-Guinea in een poging het gebied te behouden.

15 augustus 1960
Indonesië verbreekt alle betrekkingen met Nederland.

Februari 1961
Het Papoea Vrijwilligers Korps (PVK) wordt opgericht in Nieuw-Guinea ter ondersteuning van de Nederlandse militairen in het gebied.

April 1961
De Nieuw-Guinea Raad, een gekozen volksvertegenwoordiging van het eiland, wordt ingesteld. Toch krijgen de Papoea’s uiteindelijk weinig te zeggen over hun toekomst.

1961-1962
Militaire activiteit neemt toe in Indonesië. In deze periode stationeert Nederland bijna tienduizend militairen op Nieuw-Guinea.

15 januari 1962
Tijdens de Slag bij Vlakke Hoek proberen Indonesische torpedoboten infiltranten aan land te brengen, maar ze worden door Nederlandse militairen onderschept. Een van de schepen wordt tot zinken gebracht.

Voorjaar 1962
De Amerikaanse president Kennedy komt met het Bunker-plan, dat voorziet in de overdracht van Nederlands-Nieuw-Guinea.

15 augustus 1962
Onder internationale druk en door oorlogsdreiging met Indonesië ziet Nederland zich gedwongen Nieuw-Guinea af te staan aan de Verenigde Naties. Deze dragen het na een halfjaar over aan Indonesië.