Willem III en Lodewijk XIV

Ze zaten aan elkaar geketend in een eigentijdse wapenwedloop. De een verloor de slag om de populariteit reeds tijdens zijn leven, en als persoon was en bleef hij vooral saai. Maar uit noodzaak om te overleven werd Willem III, erkent zelfs Henri Kissinger, meester in de diplomatie van zijn tijd. De ander, meester van de zelfverheerlijking, spreekt nog steeds tot de verbeelding. Maar de oorlogen van Lodewijk XIV leverden zelden territoriumwinst op, en zijn invasie van de Republiek was een grote vergissing.

Het is dit jaar driehonderd jaar geleden dat koning-stadhouder Willem III overleed. Op 14 november 1650 werd hij geboren, onder een ongelukkig gesternte. Zijn vader, Willem II, had eerder dat jaar een verkapte staatsgreep gepleegd in een poging de machtigste stad van de Republiek der Verenigde Nederlanden, Amsterdam, te bedwingen. Dit eindigde voor hem in een smadelijke nederlaag. Nauwelijks een paar maanden later stierf hij onverwachts aan de pokken. De Republiek was in rep en roer, want de opvolging van de Oranjes bij kinderloosheid was niet geregeld. Toen er kort na Willem II’s dood alsnog een zoon werd geboren, was de theorie van de `beddenpan’ waarmee de baby de kamer in zou zijn gesmokkeld – zijn moeder Mary Stuart was erg mager gebleven tijdens haar zwangerschap – algauw gemeengoed.
        
De diverse provincies besloten voorlopig zonder stadhouder verder te gaan en er brak de periode aan van `Ware Vrijheid’: het eerste stadhouderloze tijdperk. Tenslotte konden de steden en provincies prima – en in eigen ogen zelfs beter – functioneren zonder een stadhouder, die hun rechten en privileges altijd had getemperd. Voor de belangrijke internationale contacten werd vooral vertrouwd op raadpensionaris Johan de Witt. De handelsbelangen van de Republiek in Europa en de wereld vormden daarbij het uitgangspunt.
        
De Republiek was sinds de zestiende eeuw onafgebroken economisch gegroeid, ondanks de decennialange vrijheidsstrijd tegen Spanje. Met de internationale erkenning als onafhankelijke staat bij de Vrede van Münster (1648) zag zij een periode van vrede en stabiliteit tegemoet. Maar de almacht van het Habsburgse rijk had plaatsgemaakt voor nieuwe, onzekere machtsverhoudingen. Frankrijk en Engeland waren halverwege de zeventiende eeuw weliswaar nog nauwelijks hun eigen burgeroorlogen te boven, ze hadden desondanks een enorm groeipotentie. Om de eigen prille economieën te beschermen namen zij handelsmaatregelen die de schepen en handelaars van de Republiek extra zwaar troffen. Het aangekondigde tijdperk van vrede duurde dan ook niet lang.

Gebocheld
Ondertussen werd Willem als wees opgevoed door de staat, zonder duidelijke vooruitzichten. De meeste provincies hadden de publieke functies van de prins van Oranje (stadhouder van de gewesten, aanvoerder van leger en vloot) geschrapt. Zijn leermeesters, Johan de Witt voorop, mochten er echter wezen. Ook aan universitaire vorming en godsdienstig onderwijs ontbrak het hem niet. Maar aan het hof in Den Haag was de jongen een speelbal van twee machtige dames: zijn moeder Mary Stuart en zijn grootmoeder Amalia van Solms, die elkaar tot het overlijden van Mary in 1661 het opvoedingsrecht betwistten. Willems jeugd werd, kortom, vermalen tussen verschillende tegenstrijdige belangen: erg gelukkig kan hij dan ook niet zijn geweest.
        
De eenzaamheid van deze jaren heeft een definitieve stempel gedrukt op Willems persoonlijkheid. Ook zijn fysieke gesteldheid zat hem in de weg: de prins had geen sterke constitutie en was bovendien gebocheld. Innemend was hij niet; hij moest het vooral hebben van persoonlijke gedrevenheid. De prins liet zich daarbij sterk leiden door religieuze denkbeelden, wat later tot uiting kwam in zijn strijdkreet `Pro religione et libertate’ – `Voor religie en vrijheid’. Hoewel hij oprecht overtuigd was van een protestantse missie, diende deze vooral propagandadoeleinden.

Vooralsnog was de prins vrij machteloos, totdat zijn kansen in 1672 plotseling keerden. Willem maakte handig gebruik van de dreigende volksopstand na de invasie van de Republiek door Franse en Münsterse troepen. Daarnaast hielp hij het lot zelf een handje met de coup tegen de gebroeders De Witt, resulterend in de gruwelijke moordpartij op het Buitenhof. Onder hevige druk uit binnen- en buitenland werd Willem door de provincies als stadhouder hersteld.
        
Binnen enkele jaren wist hij zelfs meer macht te vergaren dan enige andere prins van Oranje voor of na hem. De decentrale bestuursinrichting van de Republiek bood de stadhouder de mogelijkheid via gunstelingen in de provincies, leger en vloot de besluitvorming verregaand te beïnvloeden. In de Staten-Generaal, tot slot, wist hij via Secrete Besognes – geheime commissies waarin de besluiten werden voorgekookt – al evenzeer zijn eigen zin door te drijven. In tegenspraak met de titel `koning-stadhouder’, die hij verwierf bij zijn troonsbestijging in Engeland, was Willem eerder koning van de Republiek en stadhouder in Engeland.

`L’état c’est moi’
Voor de ontwikkeling van goed leiderschap kan een krachtige opponent zeer nuttig zijn. In Lodewijk XIV vond Willem de machtigste man van zijn tijd tegenover zich. Lodewijk was in 1643 op vierjarige leeftijd koning geworden, om pas met zijn overlijden 72 jaar later in 1715 van de troon te verscheiden. De Zonnekoning staat vooral bekend als een absolutistisch vorst, vaak gesymboliseerd door de uitspraak `L’état c’est moi’ – waarvan overigens niet duidelijk is of deze daadwerkelijk van hem is. Ook aan dat absolutisme wordt tegenwoordig wel eens getwijfeld. Macht was in Frankrijk wel beduidend anders georganiseerd dan in de Republiek; in wezen was er sprake van een kabinet geleid door de koning. Zijn invloed op het beleid was dus groot, maar een masterplan stak er niet achter.
        
Het voornaamste probleem van Lodewijk XIV waren de dynastieke verwikkelingen in met name Spanje, waarop hij wel móést reageren. De koning was namelijk in 1660 getrouwd met Maria Teresa, een dochter van de Spaanse koning Filips IV, en Lodewijk meende dat zijn kinderen daarom aanspraak hadden op de Spaanse troon. Frankrijk was overigens niet uit op Europese hegemonie, maar wilde in de eerste plaats veilige grenzen voor zichzelf. Het bedreigde de Republiek in de Zuidelijke Nederlanden. Deze buffer tussen de twee landen stond onder Spaans bestuur, maar in het gebied heerste in feite een machtsvacuüm.
        
Frankrijks geopolitieke macht was in de tweede helft van de zeventiende eeuw de grootste in Europa. Recente studies benadrukken vooral het enorme potentieel van het leger, een militair-industrieel complex dat zijn weerga niet kende. Een dergelijk kostbaar opgebouwd staatsapparaat van 300.000 à 400.000 manschappen kon bijna niet ongebruikt blijven, en dat verklaart wellicht voor een deel de agressieve houding van de Franse koning.
        
Erg succesvol was hij echter niet, en hier ligt de grote paradox van Lodewijks bewind. In bijna al zijn oorlogen – de koning verkeerde bijna vijftig jaar van zijn lange heerschappij in staat van oorlog – greep hij als eerste naar de wapenen, waarna hij vervolgens het initiatief uit handen gaf. Welbeschouwd leverde zijn strijd Lodewijk zelden territoriumwinst op, behalve in het noordoosten. Maar in de ogen van de tijdgenoten onderstreepte de koning er zijn dynastieke aanspraken mee, en vooral zijn spilfunctie in het Europese statensysteem: men kon niet om hem heen.
        
De oorlog tegen de Republiek van 1672-’78, ingeleid door het `rampjaar’, is waarschijnlijk Lodewijks grootste vergissing geweest. Niet alleen bracht deze Willem III het leiderschap van de Republiek, hij verwittigde Europa ook van de Franse ambities. Vanaf dat moment was het niet moeilijk coalities te vinden die die moesten tegengaan – de levenstaak die de stadhouder zich oplegde. Op dit anti-Franse podium bouwde Willem III vervolgens verder aan zijn eigen Europees-protestantse zaak, nog verstevigd door zijn huwelijk met de Engelse prinses Mary Stuart in 1677.

Machowereld
De kundige wijze waarop Willem leiding gaf aan een steeds wisselende coalitie maakt hem tot meester in de diplomatie van zijn tijd, iets wat huidige grootheden op dit vlak als Henry Kissinger erkennen. Oorlogen wist hij er echter niet mee te voorkomen. Integendeel, ook gedurende Willems leven verkeerde de Republiek meer in oorlog dan in vrede. De grote vraag blijft of hij daarmee op termijn niet de solide financieel-economische situatie van zijn land ondermijnde.
        
De bestijging van de Engelse troon in 1689, na de Glorious Revolution, bood Willem behalve prestige tevens meer onafhankelijkheid en de middelen om in zijn strijd te volharden. Dit versterkte zijn eigen ambities als krijgsheer. De bronnen, bijvoorbeeld de dagboeken van zijn secretaris Constantijn Huygens, wekken de indruk dat hij vrijwel voortdurend op weg was van of naar het slagveld, of in een legerkamp over kaarten gebogen zat. Hier was hij duidelijk in zijn element, niet tussen mensen met culturele verfijning. Dat hij zich uitsluitend in deze machowereld op zijn gemak voelde – getuige ook de diverse hechte vriendschappen die hij er sloot – versterkte overigens de geruchten over zijn homoseksuele geaardheid.

Hoe anders was het leven van Lodewijk XIV, meester van zijn eigen lot en beeldvorming. In de eerste plaats was er het machtige hof in Versailles, waar alleen al in de top ruim twaalfhonderd mensen meedraaiden. Over de verwikkelingen daar zijn vele boeken geschreven, waarin pracht, praal en propaganda (naast de onvermijdelijke seksschandalen) overheersen. Beter dan wie ook besefte de koning de waarde van zelfpromotie, en daarom spreekt hij nog altijd tot de verbeelding. Hij liet Frankrijk bijvoorbeeld letterlijk opnieuw in kaart brengen door een team van cartografen, met als resultaat een automatische vergroting van het territorium met eenvijfde!
        
Daarentegen weten alleen experts de betekenis die Willem III had voor het behoud van het Europese statenstelsel op waarde te schatten. De slag om de populariteit miste hij reeds tijdens zijn leven, getuige bijvoorbeeld de moordaanslagen op Engelse bodem, waar hij sowieso weinig geliefd was. Enige waardering door Engelse historici vanwege zijn grote constitutionele bijdrage kwam pas later.
        
Hoewel Willems interventie in de Engelse politiek in de vorm van een invasie – een ongewis avontuur – in de wereldgeschiedenis nog altijd ongekend is, straalde de `glorie’ ervan nauwelijks af op zijn persoon. Als persoon was en bleef Willem vooral saai. Hij bracht zijn dagen bij voorkeur door met met jagen in afzondering, bijvoorbeeld op Paleis Het Loo.

Molshoop
Willem en Lodewijk zaten aan elkaar geketend in een eigentijdse wapenwedloop. Ze hitsten elkaar op om hun eigen positie te versterken. Ondanks de wisselende combinaties van bondgenoten waren zij de grote protagonisten van hun tijd; Europa zuchtte onder hun oorlogsjuk. Frankrijk zelf raakte op den duur financieel uitgeput en de Republiek kon maar met moeite bijblijven. Lachende derde werd uiteindelijk Engeland, dat in de achttiende eeuw het Britse wereldrijk kon vestigen.

Willems dood – hij viel van zijn paard, dat struikelde over een molshoop – was al even weinig elegant als de meeste aspecten van zijn leven. Hij werd zonder ceremonieel begraven, wellicht in overeenstemming met de eenvoud van zijn persoon, maar een koning-stadhouder onwaardig. Willems belangrijkste erfenis bestond toepasselijk genoeg uit een nieuwe ronde in de strijd om de macht in Europa: de Spaanse Successieoorlog. Maar de uitkomsten van deze oorlog vormen wel de grondslag van het huidige Europese statenstelsel.

_{Afbeelding: Koning van Engeland Willem III (circa 1690)}