Wie wint de Libris Geschiedenis Prijs?

De longlist voor de Libris Geschiedenis Prijs is bekend. Het gaat om tien boeken over uiteenlopende onderwerpen en periodes, van de Akropolis tot Shell en Etty Hillesum. Recensent Rob Hartmans bespreekt de genomineerde auteurs in alfabetische volgorde.

De Libris Geschiedenis Prijs is de jaarlijkse prijs voor het beste geschiedenisboek in Nederland. De prijs is een initiatief van Historisch Nieuwsblad, Libris, het Nederlands Openluchtmuseum, de VPRO, het Rijksmuseum en Trouw. Dit is het zeventiende jaar dat de prijs – een bedrag van 20.000 euro – wordt uitgereikt. Dat gebeurt dit jaar op zondag 29 oktober door juryvoorzitter Kathleen Ferrier tijdens een speciale live-uitzending van het radioprogramma OVT.

In september bepaalt de jury de shortlist van de Libris Geschiedenis Prijs. De vijf genomineerden worden geïnterviewd door historicus Wim Berkelaar op het Geschiedenis Festival van Historisch Nieuwsblad op 7 oktober in Haarlem.

De moord op vrijwel de gehele mannelijke Chinese bevolking van Batavia in 1740, waarbij circa 10.000 mensen om het leven kwamen, is een zwarte bladzijde uit de Nederlandse geschiedenis, die vrijwel volledig uit het collectieve geheugen was weggezakt. Blussé is gespecialiseerd in de rol van Chinezen in de Nederlandse koloniën in Azië en legt in dit boek de nadruk op de ontwikkelingen die geleid hebben tot het bloedbad.

Hij gaat uitvoerig in op het beleid en de praktijken van de VOC vanaf het begin van de zeventiende eeuw, de positie van de Chinezen op Java, de ecologische ontwrichting als gevolg van de suikerteelt, een pandemie die vreselijk huishield onder de bevolking, ontwikkelingen in China die leidden tot grootschalige migratie, en de blinde ambities en het gekonkel van de top van het VOC-bestuur in Batavia. De moordpartij zelf beschrijft hij relatief beknopt, zodat het geen bloedstollend verhaal voor een sensatiebelust publiek is geworden. Maar als historische studie is dit een topprestatie en een belangwekkend boek.

De laatste jaren verschijnen er veel boeken over de slavernijgeschiedenis. De meeste gaan over de trans-Atlantische slavenhandel en het plantagesysteem op het Amerikaanse continent, terwijl ook het onderzoek naar de slavernij in Azië op gang komt. In De Zanzibardriehoek zet Martin Bossenbroek het licht vol op het eiland voor de kust van het huidige Tanzania, dat in de negentiende eeuw de spil vormde van de handel in het westelijk deel van de Indische Oceaan. Naast kruidnagels, kokosnoten, katoen, rijst, dadels, tapijten, wapens, ivoor en huiden werden er op Zanzibar ook mensen verhandeld. Die waren afkomstig uit Oost-Afrika en bestemd voor de plantages op het eiland en de slavenmarkten in het Midden-Oosten.

Bossenbroeks verhaal gaat over die handel, en over de pogingen van de Britten om de slavernij in Afrika uit te roeien. Sinds het begin van de negentiende eeuw had de Britse politiek zich tot het abolitionisme bekeerd, en toen het land een echte imperialistische grootmacht werd, kon het dit moreel superieure standpunt dwingend opleggen. Soms met diplomatie of steekpenningen, soms met kanonneerboten. Een meeslepend boek, waarin goed en fout, helden en schurken, dwars door elkaar lopen.

Jan Brokken is een productieve romanschrijver die reeds in 1984 debuteerde, maar de laatste decennia excelleert hij als schrijver van non-fictie. In boeken als De vergelding, De rechtvaardigen en De tuinen van Buitenzorg schilderde hij op indringende wijze hoe grote historische ontwikkelingen invloed uitoefenden op de levens van gewone mensen, of deze zelfs volledig overhoopgooiden. Ook De kampschilders is weer een ‘echte Brokken’. Hierin beschrijft hij niet alleen de lotgevallen van zijn ouders tijdens de Japanse bezetting van Indonesië en de gewelddadige periode die daarop volgde, maar portretteert hij tevens enkele kunstenaars die al in de jaren dertig op Bali werkten. Vader Brokken zat in hetzelfde kamp als de schilders Rudolf Bonnet en Willem Hofker, terwijl moeder Brokken de vrouw van Hofker, Maria, als kampgenote had.

Het heeft een indrukwekkend boek opgeleverd met schrijnende beelden van het wrede Japanse bewind in de kampen. Ook is er aandacht voor de morele dilemma’s waarvoor gevangenen zich gesteld zagen, de functie van kunst in tijden van wanhoop en ontreddering, en naoorlogse pogingen om te leven met de heftige herinneringen.

Hoe vaak lees je een historisch boek waarin het haar van de auteur tijdens het onderzoek in brand vliegt? Geertje Dekkers overkwam het en zij beschreef het, wat zonder meer functioneel is, omdat het duidelijk maakt hoe lastig het microscooponderzoek was waarmee Antoni van Leeuwenhoek wereldfaam vergaarde. Veel, klein en curieus is niet de eerste biografie van Van Leeuwenhoek, maar wel een zeer leesbare en originele levensbeschrijving, met veel aandacht voor het onderzoek en de experimenten van de Delftse natuurvorser zonder academische opleiding.

Van Leeuwenhoek kende geen Latijn en geen Engels, maar werd wel corresponderend lid van de belangrijke Royal Society in Londen. Veel andere wetenschappers, onder wie de familie Huygens, keken eigenlijk neer op deze zoon van een mandenmaker. Niettemin moesten ze erkennen dat hij met zijn eenvoudige microscoopjes belangwekkende ontdekkingen deed en allerlei minuscule organismen in beeld bracht.

Dekkers koestert duidelijk bewondering voor Van Leeuwenhoek en diens inventieve onderzoek en immense gedrevenheid, maar heeft geen hagiografie geschreven. Wel een leuk, levendig boek dat laat zien dat wetenschapsgeschiedenis allesbehalve saai en taai hoeft te zijn.

Etty Hillesum werd niet ouder dan 29 jaar en heeft nooit een beroep uitgeoefend. Maar ze verwierf postume roem met een dagboek dat ze tijdens de Duitse bezetting anderhalf jaar bijhield en dat 583 bladzijden telt. Op het eerste gezicht lijkt een biografie van 576 pagina’s dan wellicht een beetje veel van het goede. Valt er werkelijk zoveel toe te voegen aan wat Hillesum zelf in haar dagboeken en brieven over haar leven heeft geschreven?

Toch wel, blijkt uit het boek van Judith Koelemeijer. Zo schetst ze uitgebreid het netwerk van familieleden, vrienden en geliefden die in het dagboek voorkomen, maar over wie we vaak niet meer wisten dan het soms krasse oordeel dat Hillesum over hen velde. Deze mensen krijgen nu een duidelijker gezicht, en dat geeft de teksten van Hillesum een extra laag. Ook gaat Koelemeijer uitvoerig in op de rol van de omstreden Joodse Raad, waarvoor Hillesum werkte, haar schrijverschap en haar keuze om niet onder te duiken, maar het lot van de andere gedeporteerde Joden te delen. Een fraai boek over een tragisch leven, dat weliswaar kort maar in veel opzichten ook heel rijk was.

Over olie- en gasgigant Shell, dat tot 2005 een in meerderheid Nederlands bedrijf was, zijn reeds tal van boeken geschreven. Maar vrijwel altijd in opdracht van de onderneming. Bovendien concentreerden die zich sterk op de organisatorische en economische ontwikkeling van de multinational. Marcel Metze noemt zijn boek over Shell, waaraan hij 25 jaar heeft gewerkt, echter een ‘politieke biografie’. Hij concentreert zich op het economische en geopolitieke krachtenveld, waarin Shell sinds de oprichting rond 1900 opereerde. Ook onderzoekt hij hoe de multinational werd beïnvloed door externe ontwikkelingen én tegelijkertijd overheden voor zijn karretje probeerde te spannen.

Dit helder geschreven en uitstekend gedocumenteerde boek levert een even interessant als ontluisterend beeld op van een bedrijf dat het voortdurend op een akkoordje met machthebbers gooide. Daardoor werden desnoods met geweld ‘orde en rust’ hersteld in de gebieden waar Shell de natuurlijke hulpbronnen exploiteerde. Mensenrechten en milieu waren altijd ondergeschikt aan winstmaximalisatie, en volgens de auteur is Shell nog altijd een ‘linkmichel’, die zich aan zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid probeert te onttrekken.

De Akropolis van Athene is de markante burcht op de rots die oprijst boven de Griekse hoofdstad. Er staan verschillende klassieke tempels die gelden als icoon van de westerse beschaving en die tevens een enorme toeristische attractie vormen. In dit zeer leesbare en rijk geïllustreerde boek vertellen de auteurs niet alleen het verhaal van Grieken die in de Oudheid deze weergaloze en veelvuldig geplunderde tempels bouwden en welke betekenis deze toen hadden, ook gaan ze uitgebreid in op de lotgevallen van de Akropolis in de eeuwen die volgden.

Zo leren we dat de Grote Tempel, beter bekend als het Parthenon, in de zesde eeuw na Christus werd omgebouwd tot kerk. In 1456 werd Athene veroverd door de Ottomaanse sultan Mehmed II. Over de Turkse bezetting van de burcht doen vele mythes de ronde, die door de auteurs vakkundig worden ontzenuwd. Ook gaan ze uitgebreid in op de roof van tal van beelden van de tempels door de Britten en op het hedendaagse debat over de teruggave van cultureel erfgoed.

Het dierenepos Van den vos Reynaerde, rond 1250 geschreven in Vlaanderen, is volgens deskundigen de levendigste Nederlandse literaire tekst uit de Middeleeuwen. En naar het oordeel van de grote kenner van dit vakgebied, Frits van Oostrom, steekt het Middelnederlandse verhaal van de sluwe, wrede en cynische vos ook qua compositie, taalgebruik en psychologische geloofwaardigheid met kop en schouders uit boven de teksten die in andere talen over hem zijn geschreven. In dit kloeke boek, waarmee hij zijn schitterende academische carrière afsluit, biedt Van Oostrom de lezer een nieuwe tekstkritische editie van de oorspronkelijke tekst. Ook gaat hij uitgebreid in op het raadsel van het auteurschap, de context en interpretatie van het verhaal, twee eeuwen wetenschappelijk onderzoek, de onverminderde populariteit van de Reynaert en de wijze waarop het verhaal via het onderwijs en talloze hervertellingen levend is gebleven. Een magistraal en persoonlijk boek over een stokoude tekst, waarvan Van Oostrom duidelijk maakt dat die ook de moderne lezer nog veel te bieden heeft, omdat die hiermee kan ‘lachen om list en leed en losers’.

Dit boek is gebaseerd op een proefschrift, maar draagt daar geenszins de sporen van. De Belgische kunsthistoricus Wendy Wauters beschrijft in geuren, kleuren en geluiden hoe het er in de zestiende eeuw in de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekerk aan toeging. Wierook, lijkenlucht, belgerinkel, blaffende honden, vaak tal van missen die tegelijk werden opgedragen, sjacherende handelaren, rennende gelovigen die zo veel mogelijk opgestoken hosties wilden zien – het is een verdwenen wereld die tot leven komt.

Het dynamische boek gaat in op de bouwgeschiedenis van de kerk, maar laat ook zien welke functie deze tussen het einde van de vijftiende eeuw en de Beeldenstorm van 1566 had in de Antwerpse samenleving. Beeldend beschrijft Wauters welke rol de religie speelde en hoe de kerk het kloppend hart was van de gemeenschap. Hier werden niet alleen talloze missen en andere godsdienstoefeningen gehouden, maar ook zakelijke transacties gesloten; hier kon je een notaris vinden en vergaderden de gilden. Een fascinerende combinatie van religie-, maatschappij- en mentaliteitsgeschiedenis, die bewijst dat je ook een meeslepend historisch werk kunt schrijven wanneer je je niet concentreert op één persoon.

In de zomer van 2021 verscheen op de website van het Kremlin een ruim 5000 woorden tellend essay van Vladimir Poetin met als titel ‘Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners’. Hierin kneedde hij de historische werkelijkheid zo dat deze naadloos aansloot bij zijn buitenlandse politiek en ‘bewees’ hij dat een onafhankelijk Oekraïne geen bestaansrecht had. Historici en Ruslandkenners tuimelden over elkaar heen om te wijzen op de leugens in het document, maar op dat moment trokken Poetins troepen zich al samen langs de grens en ruim een halfjaar later rolden de Russische tanks Oekraïne binnen.

Poetins flagrante geschiedvervalsing is slechts een van de weinige voorbeelden in Ivo van de Wijdevens boeiende boek De macht van het verleden. Hoe de geschiedenis kan worden ingezet als politiek wapen, als legitimatie voor machtspolitiek en als propaganda voor uiterst dubieuze denkbeelden, laat hij zien aan de hand van voorbeelden uit Groot-Brittannië (de Brexit-affaire), Polen, Turkije en China. In dat laatste land loopt iedereen die kritiek heeft op het beleid van de Communistische Partij het risico te worden veroordeeld wegens ‘historisch nihilisme’.