Tot ver in de negentiende eeuw werden er nauwelijks afbeeldingen van werkende vrouwen gemaakt. Daar kwam verandering in met de opkomst van het realisme. De aanhangers van deze stroming in de beeldende kunst lieten zich inspireren door het gewone dagelijkse leven. Dat leven van alledag bleek ook door werkende vrouwen te worden bevolkt.
In dezelfde tijd dat de realistische schilderkunst een bloeiperiode doormaakte, waren fotografie en film sterk in opkomst. Ook fotografen, filmers en sommige opdrachtgevers – fabrikanten, de arbeidsinspectie en exponenten van de vrouwenbeweging – bleken belangstelling te hebben voor het afbeelden van werkende vrouwen, in het bijzonder fabrieksarbeidsters. Zij hadden daarbij meestal andere dan kunstzinnige bedoelingen.
In haar rijkgeïllustreerde en prachtig uitgegeven proefschrift Visuele strategieën. Foto’s en films van fabrieksarbeidsters in Nederland 1890-1919 stelt Marga Altena de vraag waarom en op welke wijze de fabrieksarbeidsters werden gefilmd en gefotografeerd, en wat de motieven van de opdrachtgevers waren.
Haar antwoord luidt als volgt. Fabrikanten hadden baat bij de goedkope vrouwelijke arbeidskrachten en zagen daarom het liefst dat deze zo positief mogelijk werden afgebeeld. Zo moest een beperking van, of zelfs een verbod op, vrouwenarbeid worden voorkomen. Dat de fabrikanten hier bang voor waren, was niet zo vreemd. Tegen het einde van de negentiende eeuw werd vrouwenarbeid beschouwd als een van de oorzaken van de ‘sociale kwestie’.
De arbeidsinspectie, een andere belangrijke opdrachtgever, had tot taak fabrieksarbeidsters te beschermen. Fabrieksziekten werden daarom nauwgezet vastgelegd.
De vrouwenbeweging stond ambivalenter tegenover fabrieksarbeid door vrouwen. Zij wilde de uitbuiting van vrouwen aan de kaak stellen, maar zag in fabrieksarbeid tegelijkertijd een mogelijkheid tot maatschappelijke emancipatie van vrouwen uit de middenklasse. Die konden mooi de functie van opzichter op zich nemen en op die manier de fabrieksarbeidsters tegen uitbuiting en onzedelijke toestanden beschermen.
Opmerkelijk is dat Altena deze conclusies al in de inleiding naar voren brengt. Dit maakt haar analyses erg voorspelbaar, maar het boek niet minder lezenswaardig.
Amanda Kluveld doceert cultuur- en maatschappijgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en is columniste bij ‘NRC-Handelsblad’.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
