Voor de tweede keer in zijn leven kwam tsaar Peter de Grote naar de Republiek. Hij zwierf er ogenschijnlijk doelloos rond, als een toerist. Maar hij had een geheime agenda.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Eind 1716 gonsde het van de geruchten in de Europese kranten. Tsaar Peter Romanov was op reis naar het westen. Wat was precies zijn bedoeling? Kwam hij om te kuren? Wilde hij havens bezoeken? Wilde hij voor een tweede keer schepen komen timmeren in de Republiek der Verenigde Nederlanden? Of zat er iets heel anders achter?
De Nederlandse diplomaat Robert Goes verzuchtte: ‘Naar zijn plannen blijft het gissen, want aan zijn hof wordt alles geheimgehouden, zelfs de koning van Denemarken was nauwelijks op de hoogte gebracht van het tijdstip en de route van zijn doorreis door Holstein. Men weet dat hij de situatie van dat land nauwkeurig heeft besnuffeld, maar weet niet waarom. Met wat voor zekerheid kan men spreken over de projecten van die vorst?’
Over één ding was iedereen het eens: de Peter die deze keer naar het westen kwam, was niet dezelfde man die twintig jaar eerder in de Republiek verbleef. Toen was hij een onbeduidend prinsje van 25, een slungelige techneut die onderdak zocht bij een Zaanse smidsknecht en alleen maar schepen wilde leren bouwen. Niet iemand om serieus te nemen, eerder een rare gast die je ongestraft neerbuigend ‘de tsaar-timmerman’ kon noemen.
Oude bekenden werden zonder ceremonie omhelsd en gezoend
Maar inmiddels zag de wereld er heel anders uit. Het onbeduidende prinsje was nu tsaar. En sinds 1700 woedde de Grote Noordse Oorlog, een eindeloos voortdurend conflict tussen Zweden en de staten rond de Oostzee, waarin juist tsaar Peter iets had klaargespeeld wat niemand anders was gelukt: de Zweden een zware slag toebrengen.
Bepaald niet iemand met wie te spotten viel – al probeerden sommige journalisten dat wel. ‘Zouden de Nederlandse heren wel op nog zo’n vreemdsoortig en vervelend bezoek als dat eerste zitten te wachten?’ vroeg de Europäische Fama zich af, om er sarcastisch aan toe te voegen: ‘Er is niets bekend over een verzoek van hun kant aan de tsaar om zo snel mogelijk weer naar Holland toe te komen…’
Maar of de heren erop zaten te wachten of niet, Peter Romanov was op weg. Op 11 december 1716 arriveerde ‘Sijn Czaarse Majesteyt’ in de Republiek.
Ontvangstcomité
Peter stelde zich van het begin af aan zo gewoontjes mogelijk op. Hij gedroeg zich helemaal niet als de nieuwe Europese machtsfactor waar iedereen rekening mee moest leren houden. Van tevoren had hij zijn Haagse ambassadeur geschreven dat het bezoek wat hem betreft zonder enige ceremonie moest plaatsvinden.
Toch besloten de Staten-Generaal dat ‘alle soorten eer en civiliteyt’ zouden worden betracht. Er was een speciaal ontvangstcomité in het leven geroepen, gevormd door de graaf van Albemarle en de burgemeesters van Amsterdam en Dordrecht. Een receptie in het chique herenlogement van de Amsterdamse Kloveniersdoelen, dat leek hun een passende ontvangst voor een tsaar. Maar Peter had andere plannen. Hij ging dineren bij een oude bekende van hem, Christian Brants, wapenhandelaar en trouw zakenpartner van Rusland.
Ook op andere momenten was het alsof niet de grote Peter van nu op bezoek was, maar het provinciale Petertje van destijds. Toen hij op de scheepswerven van de VOC een paar oude bekenden tegenkwam, werden die zonder ceremonie omhelsd en gezoend. In de timmerwerkplaats ter plekke vroeg hij de baas om een stuk hout – ‘Ik zal iets voor u maken dat u moet bewaren ter herinnering aan mij’ – en beeldhouwde daar, onder toeziend oog van de nodige notabelen, vaardig een klein scheepje uit.
Waardig beeldhouwde Peter een houten scheepje
Ondertussen wist de Europische Mercurius te melden dat hij dagelijks voor zonsopgang opstond om, in z’n eentje of met een paar metgezellen, toeristisch de stad te doorkruisen, en ondanks het vroege uur winkels binnen te gaan om ‘eenige Fraayigheden’ te bekijken.
Heel gewoontjes en informeel allemaal. Niets wees erop dat Peter met wereldpolitiek bezig was. De Zweedse spion Joakim Preis meldde aan het thuisfront dat de tsaar zijn tijd doorbracht ‘met allerlei waarnemingen, voornamelijk op het gebied van de scheepsbouw’, waarbij hij een ‘zwarte, afgedragen jas’ droeg en een jagersdolk, en zijn hoofd niet met een pruik, maar gewoon met een Russische muts bedekte.
En net als de eerste keer wisten de hoge gastheren niet goed wat ze met hem aan moesten. Al na een maand schreef Preis: ‘Het bezoek van de tsaar begint nu al tegen te staan. Wat gaat dat over een maand of twee worden!’
‘Versch gevangen Aap’
Maar Peter hing niet louter de timmerman-tsaar of de toerist uit. Hij reisde stad en land af om landhuisarchitectuur en prachttuinen te bewonderen, hing rond in schildersateliers en schuimde wetenschappelijke werkplaatsen af. Niet alleen uit eigenbelang; hij deed het voor het thuisfront. Volgens hem was het hoognodig dat Rusland kennismaakte met de moderne tijd. Rusland moest westers worden.
Schrijver Jacob Campo Weyerman, kampioen van de Nederlandse Verlichting, zag het allemaal vol vreugde aan. In zijn ogen was Peter een ‘Zon’ die al kennisvergarend bezig was om zijn rijk te verlichten. Hard nodig, voegde hij eraan toe, want zijn onderdanen waren door onwetendheid geestelijk zo zwart als roet. Toch leek Weyerman ook wel wat twijfels te hebben over Peters missie.
In zijn satirische blad Den Amsterdamse Hermes drukte hij een stuk af waarin de edellieden in Peters gevolg werden beschreven als opgetrokken uit knoflook en peper – de kunsten en wetenschappen zouden hen net zomin kunnen beschaven als een kanten vest en een hoedje met struisveren dat met een ‘versch gevangen Aap’ konden doen.
Het duurde lang voordat Peter naar Den Haag kwam. Hij was een poosje ziek geweest, maar de vertraging paste ook bij zijn toeristische pose – snel heel officieel doen met de regering ging hij uit de weg.
Begin maart 1717 was het dan toch zover. Peter nam zijn intrek in de Russische ambassade aan het Lange Voorhout. Daar kwam een selectie leden van de Staten-Generaal hem begroeten onder betuigingen van ‘de opregte Vriendschap, die den Staat met zyne Majesteit tragte te cultiveeren’, aldus de Europische Mercurius.
Drie uur op de vijver
Een kleine week later legde Peter een tegenbezoek af, bij welke gelegenheid de gedeputeerden lieten zien dat ze heel goed wisten wat deze tsaar leuk vond. Ze namen hem mee naar de Hofvijver en sloten hem samen met een natuurwetenschapper op in een verduisterd scheepje. Deze Nicolaas Hartsoeker, onderzoeker van het magnetisme, wilde de tsaar bewijzen dat hij dusdanig nauwkeurig lengte- en breedtegraad kon bepalen dat hij ongezien wist waar precies op de vijver ze waren.
Peter, die drie uur met de man bleef rondvaren, toonde zich na afloop niet onverdeeld positief, omdat hij hem op nogal wat foutjes had betrapt. Toch schonk hij hem een geldbedrag en nodigde hem zelfs uit om naar Rusland te komen.
Volgens ooggetuigen zei hij: ‘Ik laak geenszins de alchimist die metalen probeert om te zetten in goud, de mechanicus die de eeuwige beweging zoekt, of de mathematicus die de longitude van plaatsen probeert te bepalen, omdat men bij het zoeken naar het ongewone onverhoeds vele andere nuttige dingen uitvindt. Dergelijke mensen moet men op alle manieren aanmoedigen en niet verachten, zoals zovelen doen en deze proefnemingen waandenkbeelden noemen.’
Een verlichte tsaar, die zijn volk wil verheffen uit de onwetendheid, en daarom cultureel en wetenschappelijk gaat grasduinen in de Republiek: een mooie gedachte, en ook waar. Maar tegelijkertijd zakte de Russische alleenheerser wel langzaam maar zeker – onder andere via Leiden, Voorburg, Den Haag, Vlissingen, Dordrecht – af naar het zuiden. Bijna als een kind dat zich via allerlei omwegen héél onopvallend naar de snoeptrommel begeeft.
De tsaar mikte op een bondgenootschap tussen Rusland en de Republiek
De Haagse correspondent van de Antwerpsche Post-Tijdinge, die had gespeculeerd dat ‘gedurende het verblijf van de monarch zal worden onderhandeld over het herstellen van de vrede in het noorden’, zat er niet ver naast. De tsaar was op weg naar Parijs, om de Fransen zover te krijgen hun financiële steun aan de Zweden te stoppen. Hij mikte zelfs op een bondgenootschap tussen Rusland en Frankrijk – een bondgenootschap dat een einde moest maken aan de Grote Noordse Oorlog.
Een pruik zonder poeder
Maar die agenda hield hij volledig verborgen. Hij deed net alsof hij pas op het allerlaatste moment op het idee was gekomen om ook maar even Frankrijk aan te doen. En ook in Frankrijk zelf wist men van niets, zelfs niet toen de onderhandelingen allang gaande waren.
Het gedrag van de tsaar wekte in Parijs, nog meer dan in Holland, de nodige verbazing.
Hij stak dan ook wel erg af bij de elegantie van de hogere Franse kringen. ‘Hij droeg enkel een linnen kraag, een ronde, bruine pruik zonder poeder, die niet tot op zijn schouders viel, een strakke, bruine, eenvoudige jas met gouden knopen, geen handschoenen of manchetten. Zijn jas hing vaak helemaal open en zijn hoed lag altijd op een tafel,’ schreef de Franse diplomaat Liboy. Toch met respect voegde hij eraan toe: ‘Bij al deze eenvoud, en ondanks zijn lompe gedrag en het slechte gezelschap waarin hij verkeerde, was zijn van nature superieure houding onmiskenbaar.’
Wereldpolitiek
Op 27 juli was tsaar Peter weer terug in de Republiek, waar hij zijn culturele rondreis hervatte alsof er niets aan de hand was. Hij ging naar Maastricht, Hoorn, Zaandam, Utrecht, en overal snuffelde hij rond op zoek naar kunstzinnige of wetenschappelijke zaken, of naar scheepsbouw natuurlijk.
Maar uiteindelijk kwam dan toch in alle openheid de wereldpolitieke agenda op tafel. Op 15 augustus tekenden Rusland, Frankrijk en Pruisen het Verdrag van Amsterdam: Frankrijk stopte met betalingen aan Zweden en kreeg de bemiddelaarsrol in de vredesonderhandelingen.
Ondanks zijn lompe gedrag was zijn houding superieur
Die vrede kwam er, ook al zou het nog vier jaar duren. Bovendien had Rusland voor altijd een politieke rol in het westen bemachtigd. En dat was, tussen alle kunstschatten en kennis die Peter mee terugnam, misschien wel de hoofdprijs.
De Europische Mercurius dichtte dan ook na zijn vertrek:
‘Zoo dat gemelde Czaar reets heeft volvoerd al ’t geen
Dat nooyt geen Keyzers in voorgaande Eeuwen deên.’
***
Afke van der Toolen is journalist.
Meer weten
De tsaar van Groot Rusland in de Republiek. De tweede grote reis van Peter de Grote naar Nederland (2013) van Emmanuel Waegemans beschrijft Peters Nederland-tour in 1716-1717.
www.hermitage.nl
In oktober 2017 opent in de Hermitage Amsterdam de tentoonstelling Hollandse meesters uit de Hermitage, met onder andere werk van Rembrandt dat door Peter werd aangekocht.
Peter de Grote (2014) van de Amerikaan Robert K. Massie won een Pulitzerprijs.
Peters dwaalspoor
Maandenlang zwerft Peter de Grote door de Republiek. Op 15 augustus bereikt de tsaar zijn doel.
20 december 1716
Amsterdam
Peter brengt een bezoek aan het Amsterdamse stadhuis, waarin destijds ook een ‘kunstschilderskamer’ was ingericht. Het stadhuis gold internationaal als pronkstuk. Het interieur verbeeldde Amsterdam als navel van de aarde.
22 december 1716
Amsterdam
De tsaar wordt ontvangen in het Oost-Indisch Huis, het Amsterdamse bestuurskantoor van de VOC, en bezoekt de werf van de Admiraliteit, waar hij zich als scheepsbouwliefhebber kon vermaken met de enorme hoeveelheden scheepsonderdelen en wapens.
24 december 1716
Amsterdam
Jacob de Wilde, de ontvanger-generaal van de Admiraliteit, biedt de tsaar een diner aan. Peter bezichtigt diens grote collectie aan munten en schilderijen, en koopt verschillende stukken.
9 maart 1717
Zaandam
Een bijzonder nostalgisch uitje voor Peter is zijn bezoek aan Zaandam. Hij wil smidsknecht Gerrit Kist bezoeken, bij wie hij tijdens zijn eerste verblijf in de Republiek onderdak vond. Maar Kist heeft totaal geen zin in de tsaar, ‘die voor het inwoonen in mijn huijs mij soo schandelijck sleght heeft betaelt’. Uiteindelijk zwicht hij, naar verluidt na ontvangst van een zilveren beker.
21 maart 1717
Voorburg
In Voorburg bestudeert Peter een waterwerktuig op het buiten Wintervliet, ‘waer meede eene groot quantiteyt water, door middel van een weynig vuur, in de hoogte gebragt, en weggeloost kan werden’. De uitvinding van Jacob van Briemen was waarschijnlijk een op stoom werkende fontein.
27 maart 1717
Den Haag
Stilzitten kan Peter niet, ondervindt kunstschilder Karel de Moor, die in Den Haag zijn portret vervaardigt. Als de tsaar hem vraagt of de schilderkunst niet moeilijk is en veel geduld vereist, antwoordt De Moor dan ook: ‘Ja, sire, vooral als het voorwerp dikmaals opreist, of veel beweging maakt met het hoofd en met de handen.’ De getergde schilder gaat zelfs een tijdje in staking.
Maart 1717
Den Haag
De beroemde Duitse uitvinder Gabriel Fahrenheit woont nog maar net in Den Haag, als tsaar Peter hem komt opzoeken. Fahrenheit bouwt barometers, thermometers en hoogtemeters. Peter koopt drie exemplaren van de kwikthermometer die Fahrenheit nog maar drie jaar eerder heeft uitgevonden.
28 maart 1717
Leiden
Om vijf uur ’s ochtends meert Peters jacht aan voor het huis van Herman Boerhaave aan het Leidse Rapenburg. De wereldberoemde medicus laat hem zijn botanische tuin zien, inclusief de kassen met hun kachels en ‘onderaardsche vuurbuizen’.
8 april 1717
Voor het astronomische bedrag van 30.000 gulden koopt Peter een collectie van 2000 menselijke preparaten van de anatoom Frederik Ruysch, oftewel de ‘doodskunstenaar’. Peter heeft een educatief doel voor zijn aankoop: hij wil zijn onderdanen leren dat misvormingen niet het werk van de duivel zijn, maar spelingen der natuur.
9 april 1717
Vlissingen
In Vlissingen toont Peter grote belangstelling voor het ‘Dokje van Perry’, een van de oudste droogdokken van Europa. Een oorlogsschip staat dan net droog op de blokken. Het dok is in opdracht van de Admiraliteit van Zeeland ontworpen door de Engelse waterbouwkundige John Perry, die inmiddels in Rusland is komen werken.
17 juli 1717
Maastricht
Net terug uit Frankrijk, bezoekt Peter een gloednieuw fort op de Sint-Pieter, inclusief de onderaardse gangen. Het is gebouwd door stadscommandant, gouverneur en militair ingenieur Daniel Wolf de Dopff.
Begin augustus 1717
Hoorn
Peter gaat in Hoorn langs bij een van zijn voormalige leermeesters, de ‘wis- en stuurmanskundige’ Jan Albertszoon van Dam, die ook nog astronoom, landmeter, dichter, onderwijzer en vermaner is, en medeauteur van onder meer de Enkhuyser Almanak.
15 augustus 1717
Amsterdam
De tsaar bereikt zijn doel. Rusland, Frankrijk en Pruisen tekenen het Verdrag van Amsterdam, dat een einde maakt aan de Grote Noordse Oorlog.
Augustus 1717
Amsterdam
Peter bezoekt in Amsterdam het atelier van miniatuurschilderes Henriëtta van Pee. Hij biedt haar zelfs een lucratieve post als hofschilder aan. Van Pee weigert, omdat het hofleven niet strookt met haar religieuze inborst. Peter bezoekt ook andere kunstenaars, onder anderen insectenschilderes Maria Sybilla Merian, en kijkt urenlang naar hun verrichtingen terwijl hij met hen over kunst praat. Hij neemt grote hoeveelheden kunst mee terug, waaronder werk van Rembrandt en Jan Steen.
