Welke laatste woorden sprak Anton Mussert, voordat hij op 7 mei 1946 als landverrader werd geëxecuteerd? Verschillende bronnen geven elk een ander antwoord op deze vraag. Historicus Stijn Wiegerinck zocht uit, welke versie het meest betrouwbaar is.
‘Nu heb ik u niet eens meer een hand kunnen geven.’ Dat waren de laatste woorden van Anton Mussert voor zijn executie. Voor zover de makers van de NTR/VPRO-podcast dat in 2021 konden nagaan, tenminste. Of het echt zo gegaan is, zullen we nooit weten, zeiden ze. Er zijn nog twee versies van Musserts laatste woorden overgeleverd door ooggetuigen. Brengen die ons dichter bij de waarheid?
De vermeende laatste woorden die de makers van de NTR/VPRO-podcast citeerden, zijn terug te vinden in het verslag dat Willem Terpstra van de executie maakte. Hij was een zwager van de NSB-leider en op dinsdag 7 mei 1946 op diens verzoek aanwezig bij de voltrekking van zijn straf op de Waalsdorpervlakte in Den Haag. Een maand later had hij zijn elf kantjes tellende verslag klaar. Hij schreef het in gevangenschap, want hij werd zelf ook verdacht van collaboratie.
Volgens Terpstra sprak Mussert de woorden ‘Nu heb ik u niet eens een hand kunnen geven’ uit tegen dominee Sybrandy, de Haagse dominee die Mussert in zijn laatste dagen en uren bijstond. Mussert stond op dat moment met een touw losjes om zijn schouders aan een paal onder een duintop. Sybrandy een hand geven was blijkbaar niet meer mogelijk.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Maar waren die woorden van Mussert zijn allerlaatste? Terpstra zegt daar niets over. Hij heeft ze Mussert zelf niet horen uitspreken, hij hoorde er achteraf over van iemand. Mogelijk was dat Sybrandy, maar die zweeg erover. ‘Dat is tussen mij en God’, zou hij later hebben gezegd. Misschien heeft Mussert daarna nog meer gezegd, maar heeft Terpstra ook dat niet gehoord of vond hij het niet belangrijk om op te schrijven.
‘Goedemorgen heren’
Hagenaar Leno Sillevis hoorde de podcast in 2021 ook. Hij herinnert zich dat zijn vader hem iets anders vertelde. De verzetsman en landmachtofficier Jan Andries (‘Bob’) Sillevis werkte na de bevrijding korte tijd in de strafgevangenis in Scheveningen, waar Mussert zijn laatste dagen doorbracht. In augustus 1945 ging hij als eerste luitenant aan de slag bij de staf van de Bevelhebber der Nederlandse Strijdkrachten in Den Haag. ‘In de bijzondere functie als inlichtingenofficier’, vermeldt zijn dossier in het Nationaal Archief. Mogelijk is hij in die functie naar de executie gestuurd.
Wat Leno van zijn vader hoorde, komt op belangrijke punten overeen met het verslag van Terpstra en met de best geïnformeerde kranten van de dag van de executie. Het Nieuw Utrechts Nieuwsblad schrijft dat de deuren van de gevangenis in Scheveningen die ochtend even voor 6 uur openzwaaiden en de gevangeniswagen met Mussert naar buiten kwam. Achter de gevangeniswagen reden de auto’s met militairen, geleid door twee motorrijders. De stoet werd gesloten door de auto van procureur-fiscaal (officier van justitie) mr. Zaaijer, die werd vergezeld door arts De Reus. ‘Zoo ging het de van Alkemadelaan af tot aan den Waalsdorperweg, daarna linksaf langs de kazerne en verder over den voormaligen spoorwegovergang van het Station Waalsdorperweg naar de Waalsdorpervlakte’, aldus de krant.
Terpstra schrijft dat de stoet bij een kazerne aan de Waalsdorperweg aankwam en enige honderden meters het kazerneterrein opreed. De auto’s hielden stil op een plaats waar enkele militairen en een burger hen opwachtten. Het gezelschap liep 100 tot 200 meter het duingebied in, waar het vuurpeloton klaarstond. Bob Sillevis wees zijn kinderen na de oorlog waar dat was. ‘Er is een heel bekende plek met drie kruisen waar elk jaar die herdenking wordt gehouden’, zegt zijn zoon Leno. ‘Het is de plek waar Mussert werd geëxecuteerd. Dat was, heel bizar eigenlijk, de plek waar in de vijf jaar daarvoor allemaal Nederlanders werden geëxecuteerd door de Duitsers. Verzetsstrijders. Dus precies dezelfde executieplaats.’
‘Mussert was zichtbaar zenuwachtig maar hield zich flink’
Terpstra schrijft dat Mussert voor zijn executie zijn jas, zijn colbert en zijn vest uittrok. Terpstra kon die goed gebruiken. Net als alle andere leden van de familie zat hij vast voor collaboratie en op alles wat hij bezat was beslag gelegd. Het zou zonde zijn als nog bruikbare kleding met Mussert in het graf verdween.
Bob Sillevis noemde dat afstaan van die kledingstukken ook. Hij nam ze zelf in ontvangst. Zoon Leno daarover: ‘Hij heeft Mussert zijn jas aangepakt en aan iemand gegeven daar. En zijn overhemd als het goed is, hij trok twee dingen uit geloof ik. En toen ging hij staan voor die paal. Dat vuurpeloton stond blijkbaar al klaar in positie. Dat ging vrij snel van wat ik mij herinner van wat mijn vader vertelde. Hij ging rechtop staan. Hij keek ze aan. Mijn vader zei: “Hij keek niet opgewekt maar wel heel flink”. Mussert zei: “Goedemorgen heren”. En dan was het knal.’
Gehaaide journalist
Was ‘Goedemorgen heren’ dan het laatste wat Mussert gezegd heeft? Het is best mogelijk. Mussert hield zich inderdaad flink. Op de vraag eerder die ochtend in de gevangenis of hij nog iets wilde eten, antwoordde hij volgens Terpstra: ‘Een beschuitje. Veel heb ik niet meer nodig’. Ook procureur-fiscaal Zaaijer viel het op dat Mussert zich moedig gedroeg. Hij kende de NSB-leider persoonlijk en had tijdens het proces tegen hem de rol van aanklager. Na de executie stelde hij een proces-verbaal op. Met potlood schreef hij eronder: ‘Mussert was zichtbaar zenuwachtig maar hield zich flink. Kin omhoog tot op het laatst’.
En dan is er nog een versie. Die staat op twee banden die al 55 jaar op een archiefplank liggen. Het is een interview met Simon E. Smit, dat nooit is gepubliceerd. Smit was een bekende Haagse persfotograaf die dag in dag uit de stad doorkruiste op zoek naar nieuws. ‘Simon kende God en Gerrit en dat hielp hem overal binnenkomen’, schrijft het Haags Gemeentearchief over hem.
Smit werkte na de oorlog voor dagblad Het Binnenhof. Op de voorpagina stond op de dag van de executie naast het verslag een foto. ‘Begeleid door militaire motorrijders verlaat de arrestantenwagen met Mussert de gevangenis te Scheveningen. In de tweede wagen volgt het vuurpeloton’, vermeldt het bijschrift. Geen enkele andere krant heeft die foto en geen enkele andere krant beschrijft de executie zo gedetailleerd. Grote kans dat zowel de foto als het verslag door Smit zijn gemaakt. Het verslag vermeldt een tijdstip van de executie – 6.26 uur – de aanwezigheid van dominee Sybrandy, Willem Terpstra en arts De Reus. Er staat ook in dat Mussert zijn colbertjasje uitdeed en, net als in het verslag van Terpstra, dat Mussert een blinddoek weigerde. In het interview dat filmregisseur Paul Verhoeven twintig jaar later met Smit opnam, noemt Smit dezelfde details.
Verhoeven werkte in 1967 en 1968 aan zijn documentaire Portret van Anton Adriaan Mussert. De geluidsopname van dat interview is bewaard gebleven, het beeld niet.
Smit zegt dat hij dankzij contacten bij het Militair Gezag wist waar en wanneer Mussert geëxecuteerd zou worden, dat hij zich voordeed al iemand van het Rode Kruis en zo tot de executieplaats wist door te dringen. Dat past in het plaatje van een gehaaide journalist die zich overal binnen wist te praten.
‘Wat ik zelf iets gruwelijks vond, was dat die eerst langs zijn doodskist moest gaan’, zegt Smit in de opname. En verder: ‘Fier, zoals altijd, stapt hij de Waalsdorpervlakte op. Helemaal niet angstig of bang.’ Mussert kreeg tijd om even met Sybrandy en Terpstra te spreken, zegt ook Smit. ‘Na verloop van een minuut of drie vier kwamen de militairen, doodzenuwachtig. Ze moesten hem vastbinden en blinddoeken”, waarop hij zei: “Nee, stop dat beslis ik”.’ Toen Mussert zover was, bonden militairen hem vast. ‘Zijn jas trok hij uit, hij ging zo staan, recht voor het front. Hij zegt: “Schieten maar!”’
Was ‘Schieten maar!’ dan het laatste wat Mussert gezegd heeft? Dat zou best een opmerkelijk einde zijn, tekenend voor iemand die tot op het laatst zelf de regie wilde voeren. Helaas is de in 2012 overleden Smit niet per se de betrouwbaarste bron. Als fotograaf schrok hij er niet voor terug om situaties die hij wilde fotograferen aan te passen, zodat de foto’s net iets meer de aandacht trokken dan anders het geval zou zijn geweest. Ook zijn verhalen waren niet per se waar gebeurd. ‘Je moest ze vaak met een zoutmijn slikken’, zegt fotograaf Ronald Speijer, die hem jarenlang van nabij meemaakte. ‘Hij verzon dingen waar je bijstond. Hoewel sommige dingen toch wel waar waren. Het was altijd lastig om erachter te komen wat waar was en wat weer niet.’
Portret van Mussert
Dat geldt ook voor Smits verhaal over de executie van Mussert. Aan het begin van dat interview zegt hij dat Mussert op de dag voor zijn executie nog even de stad in mocht. ‘Het was in het voorjaar’, zegt Smit. ‘Ik loop op het Buitenhof en daar zit Mussert op het terras. Onder geleide natuurlijk van politie. Ik heb er gekeken en ben hem die dag gaan volgen. Ik heb mijn tipgever opgebeld en ik heb gevraagd wat gaat er gebeuren? Toen zegt ie: “Nou, de kans is groot dat het morgenochtend gaat gebeuren”.’
Het is zo goed als uitgesloten dat Mussert toestemming kreeg om de dag voor zijn executie nog even de stad in te gaan. En als hij die wel kreeg, dan zou dat toch door heel veel mensen zijn gezien? Geen enkele krant maakte er melding van. En zou Smit niet onmiddellijk zelf zijn camera hebben gepakt om het voor de krant vast te leggen? Kortom: dit zet zijn versie van de executie behoorlijk op losse schroeven. Details die hij noemt zijn juist, maar die kan hij destijds of later ook van anderen hebben gehoord.
Paul Verhoeven: ‘Het was heel ongewoon, in die tijd, om naar de vijand te kijken’
Er is nog een reden om Smits versie van de laatste woorden van Mussert af te wijzen. Eerder is vermeld dat procureur-fiscaal Zaaijer met potlood aan zijn proces-verbaal toevoegde dat Mussert zich flink hield en zijn kin tot op het laatst omhooghield. Als Mussert nog ‘schieten maar’ had geroepen, zou Zaaijer dat dan ook niet hebben opgeschreven?
Smit zat in de oorspronkelijke versie van Verhoevens portret van Mussert. Een paar dagen voor de uitzending, in 1968, haalde de VPRO de documentaire uit de programmering. Dat was op advies van Loe de Jong van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Hij had de documentaire bekeken en vond dat Mussert er te gunstig afkwam. Dat zal vooral vanwege enkele fragmenten met oud-NSB’ers en oud-SS’ers zijn geweest, die hun ‘Leider’ prezen. Wat De Jong betreft had Verhoeven deze mensen überhaupt niet aan het woord moeten laten.
Verhoeven was het daar niet mee eens en is dat nog steeds niet. ‘Ik wilde wel eens weten wat Musserts mensen nou eigenlijk dachten’, zegt hij. ‘Want er was genoeg in de boeken van De Jong over wat wij, de goeien, erover dachten. Maar ik denk: hoe zit het nou eigenlijk met al die mensen die fout waren? Hoe hebben die dat nou allemaal beleefd? Dat was heel ongewoon, in die tijd, om naar de vijand te kijken.’
Twee jaar later zond de VPRO de aangepaste versie uit. Daarin wordt ook verteld dat Mussert aan de vervolging van de Joodse bevolking van Nederland had meegewerkt. Daarmee was de documentaire volgens de VPRO en Verhoeven meer in balans gebracht. De oud-NSB’ers en oud-SS’ers zaten er nog in, Smit niet meer. Verhoeven weet 45 jaar na dato niet meer waarom hij Smit eruit heeft gehaald. Maar in 1970 zei hij tegen Trouw: ‘Ik was me er toen niet van bewust dat dit emotionele verslag, dat meer over de ooggetuige dan over de figuur van Mussert zegt, zo’n weerstand bij de kijker zou oproepen’.
Wat waren nou de laatste woorden van Mussert? ‘Schieten maar!‘ is onwaarschijnlijk. Dan blijven ‘Nu heb ik u niet eens meer een hand gegeven’ en ‘Goedemorgen heren’ over. De vader van Leno Sillevis zei dat Mussert werd doodgeschoten nadat hij het vuurpeloton had begroet. Als dat klopt waren ‘Goedemorgen heren’ Musserts laatste woorden. Maar of het echt zo gegaan is, zullen we waarschijnlijk nooit weten.
