Nederlandse wiskundige bracht China op het idee van eenkindpolitiek

Zo kwam ook het onderzoek naar bevolkingsgroei tot stand: als een wiskundige uitdaging. ‘Het was de tijd van de Club van Rome. Dat inspireerde ons tot het formuleren van een vraagstelling. Stel, je hebt een eiland met een onevenwichtige bevolkingsopbouw. Je wilt het geboortecijfer zo kiezen dat er zo snel mogelijk een evenwichtige leeftijdsopbouw ontstaat met een bepaalde omvang van de totale bevolking. Tevens moet het werkende deel van de bevolking in staat zijn de totale bevolking te onderhouden,’ vertelt Olsder. ‘Wij beschouwden het niet als een politieke kwestie, maar als een leuk wiskundig probleem.’

Song toonde zich zeer geïnteresseerd en liet Olsder beloven hem het rapport van de vakgroep na te sturen. Voor Song was het namelijk niet louter een interessante rekenexercitie, maar een bouwsteen om een concreet probleem waarmee zijn land kampte op te lossen.

In de jaren zeventig realiseerden beleidsmakers zich dat China gezien de relatief jonge bevolking aan de vooravond stond van een snelle en langdurige bevolkingsgroei. Zij vreesden dat zolang de bevolking sneller groeide dan de economie China gedoemd was een ontwikkelingsland te blijven. Na de dood van Mao Zedong in 1976 werd onder zijn opvolger Deng Xiaoping werk gemaakt van China’s modernisering.

Deng is bekend van zijn Opendeurpolitiek, waarbij China zich openstelde voor buitenlandse kennis en kapitaal. Maar die politiek was een instrument voor het veel omvattender beleid van de Vier Moderniseringen. Daarin stond dat het voor economische ontwikkeling noodzakelijk was dat China moderniseerde op agrarisch, industrieel, defensie- en wetenschappelijk gebied. De sleutel daarvoor, aldus Deng, vormde wetenschappelijke beleidsvorming.

Song Jian hield zich bij het Zevende Ministerie voor Machinebouw, ook wel het raketministerie genoemd, bezig met regeltechniek voor raketten. Na het Rode Schisma, de breuk met de Sovjet-Unie, speelde hij een prominente rol bij de ontwikkeling van China’s kernbom en de raketten om die bom elders te laten vallen. De angst voor Amerika en later de Sovjet-Unie zorgden ervoor dat de Chinese defensie-industrie alles kreeg wat het nodig had. Ook konden wetenschappers als Song naar het buitenland reizen om universiteiten en conferenties te bezoeken.

Tijdens de Culturele Revolutie werden wetenschappers als elitair en bourgeois gebrandmerkt en naar het platteland gestuurd voor heropvoeding door boeren en fabrieksarbeiders. Maar Song stond op een lijst met een vijftigtal onderzoekers die uit de wind werden gehouden. Het gaf deze defensie-onderzoekers middelen, autoriteit en belangrijker nog: het oor van de partijtop.

Dengs pleidooi voor wetenschappelijke beleidsvorming vormde voor deze groep wetenschappers een vrijbrief zich ook met andere dossiers te gaan bemoeien. Zij beschouwden zich als de wetenschappelijke voorhoede van de Volksrepubliek; de slimsten onder de slimmen. Concurrentie van de universiteiten die na jaren weer opstartten hadden ze niet te verwachten.

Song was niet de belangrijkste man die zich met de bevolkingspolitiek bezighield. Dat was Chen Muhua, het hoofd van het geboorteplanningsbureau. Maar het waren Songs berekeningen van China’s bevolkingsgroei die een politieke aardverschuiving teweegbrachten. Op een congres in Chengdu in 1980 presenteerde hij projecties, waaruit bleek dat bij ongewijzigd beleid China’s bevolking van een klein miljard op dat moment bijna zou verdubbelen tot 1,8 miljard zielen. Tegelijk had Songs team uitgerekend wat de ideale omvang van de Chinese bevolking zou zijn, gebaseerd op de beschikbaarheid van voedsel, grondstoffen en drinkwater. Dat getal becijferde hij op 650 tot 700 miljoen.

Die cijfers maakten diepe indruk op de aanwezigen. ‘Onze projecties schokten wetenschappelijke kringen en politici,’ blikte Song in een interview terug. De zorgen die Chinese beleidsmakers al langer hadden over de bevolkingsgroei konden nu aan een specifiek, nauwelijks te bevatten getal worden gekoppeld. Daarmee werd bevolkingspolitiek van een aandachtspunt tot een crisis gepromoveerd.

En bij een crisis horen oplossingen die voortvarend dienen te worden geïmplementeerd. Ook daar hadden Song en zijn medewerkers berekeningen voor uitgevoerd. Eind jaren zeventig bedroeg het gemiddelde aantal kinderen dat een Chinese vrouw kreeg 2,3. Om de ideale omvang van de bevolking te bereiken, zou het reproductiecijfer moeten dalen tot 1,5. Maar een reproductiecijfer van 1, betoogde Song, zou nog beter zijn. Want dan zou de Chinese bevolkingsgroei sneller tot stilstand komen en kon het beleid gaandeweg worden versoepeld om aldus op de ideale bevolkingsomvang uit te komen.

Sociale wetenschappers begonnen intussen lastige vragen te stellen: welke maatschappelijke gevolgen zou een eenkindpolitiek hebben? Hoe konden potentiële ouderparen ervan worden overtuigd om zich tot één kind te beperken? En: wat gaf de overheid eigenlijk het recht om zich met zo’n persoonlijk onderwerp als gezinsvorming te bemoeien?

Maar hun vragen werden niet gehoord. Als ze de politieke beslissers al zouden bereiken, konden ze eenvoudig worden afgedaan. Songs berekeningen vormden immers een wetenschappelijke waarheid. En had Deng niet zelf gezegd dat om te moderniseren China zijn beleid op wetenschappelijke feiten zou moeten baseren?

De Chinese overheid koos voor de meest drastische variant: een beleid dat verordonneerde dat Chinezen maar één kind konden krijgen. Boetes moesten de bevolking ontmoedigen voor meer kinderen te kiezen. Zo hoog, dat ze voor de meeste Chinezen onbetaalbaar waren. Lokale bestuurders kregen doelstellingen uit Beijing opgelegd. Wie carrière wilde maken kon ze maar beter halen. De bureaus voor gezondheid en gezinsplanning kregen de opdracht de regels strikt te handhaven. Dat leidde tot gruwelijke uitwassen, zoals gedwongen abortussen tot laat in de zwangerschap en sterilisaties. Desperate ouders legden hun pasgeborenen te vondeling of doodden hen zelfs.

Toen de echoscopie zijn intrede deed gingen aanstaande ouders sturen op geslacht. In de Chinese cultuur is het voortzetten van de bloedlijn belangrijk. Daarom gaven veel Chinezen de voorkeur aan een zoon. Die kan bovendien later voor de ouders zorgen – een economische noodzaak in een land waar het pensioen weinig voorstelt. Een dochter daarentegen wordt verondersteld met haar man de zorg voor zijn ouders op zich te nemen. Niet voor niets luidt een Chinees spreekwoord: een dochter opvoeden is als het bewateren van de tuin van de buurman. Het leidde tot een scheve bevolkingsopbouw, waar China tot de dag van vandaag last van heeft: er zijn meer mannen dan vrouwen.

Er zijn naar schatting 300 tot 400 miljoen minder Chinese kinderen geboren dan zonder de eenkindpolitiek het geval zou zijn. Al tekenen demografen aan dat het reproductiecijfer mogelijk uit zichzelf zou zijn gedaald, zoals in veel andere landen ook is gebeurd.

Begin deze eeuw sloegen Chinese wetenschappers opnieuw alarm. Het eenkindbeleid was getalsmatig zo’n succes, dat een nieuwe crisis dreigde: vergrijzing. Door betere voeding en zorg was de gemiddelde levensverwachting omhoog geschoten, waardoor het aandeel senioren in de samenleving aanzwol. Maar de aanwas van jonge Chinezen was juist gestokt. Daardoor moest een krimpende groep werkende Chinezen de toenemende zorg- en pensioenkosten ophoesten.

Jarenlang talmde de Chinese overheid met ingrijpen. Maar tien jaar geleden ging het opeens snel. In 2015 kondigde de Chinese overheid het einde af van de gehate eenkindpolitiek. Maar in de jaren daarna leidde dat niet tot hogere geboortecijfers. Integendeel. China’s geboortecijfer daalde alleen maar verder. In mei 2021 werd de gezinsplanningsregeling opnieuw versoepeld toen Chinese ouders drie kinderen werden toegestaan. Twee maanden later werden alle beperkingen opgeheven. Afgelopen zomer verraste de Chinese overheid met subsidies voor kinderopvang. Een poging om paren die uit financiële overwegingen afzien van (meer) kinderen tegemoet te komen.

Olsder zou zijn Chinese collega nog regelmatig op internationale conferenties tegenkomen. Het viel hem op dat Songs ster in China rijzende was. Hij beschikte op een gegeven moment over een diplomatiek paspoort. En toen de Chinese ambassade in 2004 Olsder belde dat Song tijdens een bezoek aan Nederland graag langs wilde komen, werd hij verrast toen die met een secretaris en beveiligers voor de deur van zijn woning in Delft stond. ‘Song zou bij ons eten en we hadden zijn gevolg naar de stad gestuurd,’ vertelt Olsder. ‘Maar om half acht kwamen die alweer aanzetten terwijl we nog niet uitgegeten waren. Toen mijn vrouw met koffie uit de keuken kwam, sprongen ze gelijk op om het blad uit handen te nemen. Want dat de vrouw van de gastheer hen zou bedienen, dat kon natuurlijk niet.’

Naar eigen zeggen werd Olsder pas in 2008 duidelijk dat Song zo’n belangrijke rol had gespeeld, toen er een boek in Amerika werd gepubliceerd over de totstandkoming van China’s bevolkingspolitiek. ‘Het eenkindbeleid; daar had ik natuurlijk wel van gehoord. Maar pas toen vielen voor mij de puzzelstukjes op hun plek en realiseerde ik me dat ik onderdeel was van een reeks gebeurtenissen die tot dat beleid hebben geleid. Misschien is het naïef dat ik hem er nooit naar gevraagd heb. Maar voor mij is Song altijd een medewetenschapper geweest die wiskunde ook leuk vond. Ik was ondertussen alweer met andere dingen bezig. Speltheorie en conflictanalyses.’