Home Tijdschrift: Aanzet

Tijdschrift: Aanzet

  • Gepubliceerd op: 17 maart 2004
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Wim Berkelaar
  • 2 minuten leestijd

De Utrechtse universiteit pronkt de laatste jaren met Gerard ’t Hooft, die enkele jaren geleden de Nobelprijs voor natuurkunde in de wacht sleepte met zijn theoretische beschouwingen over het heelal. ’t Hooft had in Leonard Salomon Ornstein (1880-1941) een illustere voorganger. Ornstein was tussen 1914 en 1941 hoogleraar theoretische natuurkunde. De Utrechtse studente geschiedenis Liesbeth Schimmel schrijft in het Utrechtse historisch tijdschrift Aanzet (2004/1) een boeiend artikel over een belangrijke nevenactiviteit van Ornstein: het zionisme.


Dat zionisme, het streven naar een ‘joods nationaal tehuis’, was in het interbellum aanvankelijk een zaak van een kleine elite. Die deed er weliswaar alles aan om joodse arbeiders voor hun zaak te interesseren, maar dat lukte nauwelijks. Joodse arbeiders waren eerder vatbaar voor het socialisme, dat de internationale klassenstrijd predikte.
Leonard Ornstein meende een brug te kunnen slaan tussen deze uiteenlopende opvattingen. Hij deed dat met een theorie die onbedoeld gevaarlijk dicht bij het nationaal-socialistisch denken kwam. Ornstein geloofde als zoveel van zijn tijdgenoten in rassen. Het joodse ras zou een fysiologische en psychische eenheid zijn, die ondermijnd dreigde te worden door het kapitalisme. Het kapitalisme dreef volgens Ornstein burgerij en proletariaat uiteen, wat leidde tot klassenstrijd en een gebrek aan joods nationaal besef. Eenheid was zijn devies.
Hij bestreed het antisemitisme van de filosoof G.J.P.J. Bolland, die in 1921 zijn beruchte rede De teekenen des tijds had uitgesproken, waarin hij ‘de jood’ aanwees als ‘spelbreker’ van de Europese orde. Ornstein nam de handschoen op en verdedigde de Nederlandse joden als goede vaderlanders. Maar dat liet onverlet dat joden ook onderdeel waren van het internationale jodendom en solidair dienden te zijn met hun lotgenoten, waar ook ter wereld. 
In 1941 ontsloeg de bezetter Ornstein vanwege zijn joodse afkomst. Hoe reageerde Ornstein op zijn ontslag? Heeft hij de opkomst van de nazi’s zien aankomen? En: hoe is het met hem afgelopen? Stierf hij een natuurlijke dood of werd hij als honderdduizend anderen door de nazi’s vermoord? Hier laat Liesbeth Schimmel ons in de steek. Dat is een gemiste kans, omdat geconcludeerd kan worden dat de anti-joodse politiek van de nazi’s Ornsteins zionisme recht van spreken gaf.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Scène uit het grote offensief
Scène uit het grote offensief
Recensie

Blunders en rivaliteit kostten mensenlevens in de Slag om de Schelde

Dat Zeeland met de Slag om de Schelde het grootste Nederlandse slagveld werd in de Tweede Wereldoorlog had niet gehoeven. Het was anders gelopen als de Britse legeraanvoerder Bernard Montgomery minder eigengereid was geweest. Zijn rivaliteit met de geallieerde opperbevelhebber Dwight Eisenhower hielp ook niet mee, blijkt uit de documentaire Het grote offensief. De film...

Lees meer
Amsterdam leverde zijn Joden uit aan de Duitsers, concludeert het NIOD
Amsterdam leverde zijn Joden uit aan de Duitsers, concludeert het NIOD
Recensie

Amsterdam leverde zijn Joden uit aan de Duitsers, concludeert het NIOD

Eerst waren er excuses van het Amsterdamse gemeentebestuur, pas daarna verscheen het bijbehorende onderzoek van het NIOD. Beide trekken dezelfde conclusie: de gemeente gaf volle medewerking aan het beleid van de Duitse bezetter om Amsterdam judenrein te maken. Maar waar burgemeester Femke Halsema koos voor het perspectief van de slachtoffers, staat het NIOD vooral stil...

Lees meer
Atatürks secularisme putte uit Franse bronnen 
Atatürks secularisme putte uit Franse bronnen 
Nieuws

Atatürks secularisme putte uit Franse bronnen 

De beweging van de Jonge Turken, die zich aan het begin van het twintigste eeuw inzette voor de modernisering van het vaderland, liet zich door Franse ideeën inspireren. Dat laat historicus Remzi Çağatay Çakırlar zien in zijn proefschrift, waarop hij onlangs in Leiden promoveerde.  In 1925 gaf de intellectueel en Jonge Turk Abdullah Cevdet een...

Lees meer
Speelfilm <i>Perla</i>: communisten ruïneren jong stel
Speelfilm <i>Perla</i>: communisten ruïneren jong stel
Recensie

Speelfilm Perla: communisten ruïneren jong stel

We mogen denken dat we ons lot in eigen hand hebben, maar de speelfilm Perla dwingt tot bescheidenheid. Daarin ruïneert het communistische regime in Tsjechoslowakije het leven van een jong stel. Het drama opent met de inval in 1968 in Tsjechoslowakije door de legers van het Warschaupact. Daarna schakelt de film over naar 1981 in...

Lees meer