De Utrechtse universiteit pronkt de laatste jaren met Gerard ’t Hooft, die enkele jaren geleden de Nobelprijs voor natuurkunde in de wacht sleepte met zijn theoretische beschouwingen over het heelal. ’t Hooft had in Leonard Salomon Ornstein (1880-1941) een illustere voorganger. Ornstein was tussen 1914 en 1941 hoogleraar theoretische natuurkunde. De Utrechtse studente geschiedenis Liesbeth Schimmel schrijft in het Utrechtse historisch tijdschrift Aanzet (2004/1) een boeiend artikel over een belangrijke nevenactiviteit van Ornstein: het zionisme.
Dat zionisme, het streven naar een ‘joods nationaal tehuis’, was in het interbellum aanvankelijk een zaak van een kleine elite. Die deed er weliswaar alles aan om joodse arbeiders voor hun zaak te interesseren, maar dat lukte nauwelijks. Joodse arbeiders waren eerder vatbaar voor het socialisme, dat de internationale klassenstrijd predikte.
Leonard Ornstein meende een brug te kunnen slaan tussen deze uiteenlopende opvattingen. Hij deed dat met een theorie die onbedoeld gevaarlijk dicht bij het nationaal-socialistisch denken kwam. Ornstein geloofde als zoveel van zijn tijdgenoten in rassen. Het joodse ras zou een fysiologische en psychische eenheid zijn, die ondermijnd dreigde te worden door het kapitalisme. Het kapitalisme dreef volgens Ornstein burgerij en proletariaat uiteen, wat leidde tot klassenstrijd en een gebrek aan joods nationaal besef. Eenheid was zijn devies.
Hij bestreed het antisemitisme van de filosoof G.J.P.J. Bolland, die in 1921 zijn beruchte rede De teekenen des tijds had uitgesproken, waarin hij ‘de jood’ aanwees als ‘spelbreker’ van de Europese orde. Ornstein nam de handschoen op en verdedigde de Nederlandse joden als goede vaderlanders. Maar dat liet onverlet dat joden ook onderdeel waren van het internationale jodendom en solidair dienden te zijn met hun lotgenoten, waar ook ter wereld.
In 1941 ontsloeg de bezetter Ornstein vanwege zijn joodse afkomst. Hoe reageerde Ornstein op zijn ontslag? Heeft hij de opkomst van de nazi’s zien aankomen? En: hoe is het met hem afgelopen? Stierf hij een natuurlijke dood of werd hij als honderdduizend anderen door de nazi’s vermoord? Hier laat Liesbeth Schimmel ons in de steek. Dat is een gemiste kans, omdat geconcludeerd kan worden dat de anti-joodse politiek van de nazi’s Ornsteins zionisme recht van spreken gaf.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
