Het universum is algauw te klein wanneer men zijn hoofd erin steekt, noteerde de Engelse C.K. Chesterton ooit. Wij historici weten wel beter: zodra men het hoofd alleen al uit het raam steekt, blijkt de werkelijkheid duizelingwekkend en overweldigend.
Neem nu het door het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) net gepubliceerde nieuwe `personenregister’ bij het Srebrenica-rapport. Het dient ter vervanging van het oorspronkelijke register, dat niet erg voldeed. Toch is ook dit nieuwe register een wonderlijk product. Op het omslag staat: `Diakritische tekens zijn niet opgenomen.’ Een raadselachtige mededeling, zeker wanneer men talrijke namen met diakritische tekens ontwaart (Ph. Bär, Hans Böhm, Jean Chrétien, Gualthérie van Weezel, Alain Juppé, Bernard-Henry Lévy, Paul Rosenmöller, Hubert Védrine enzovoort). Wat blijkt, is dat alleen alle Servo-Kroatische namen zijn ontdaan van de diakritische tekens.
Het resultaat is dat juist de Bosnische, Servische en Kroatische hoofdrolspelers in het register in een andere spelling staan dan in het rapport, waar men wel getracht heeft de correcte schrijfwijze te hanteren. Is dit nu Hollandse zuinigheid, of een uitnodiging aan de Joegoslavische regering om een protest in te dienen tegen professor Hanz Plom omdat die tenminste ook van Bar, Juppe en Rosenmoller had moeten reppen, opdat Bommelje niet zou gaan zeuren. Dat Gandhi bij het NIOD abusievelijk Ghandi heet en de journalist Gijsbert van Es in het register als Gijsbrecht staat, is minder relevant.
Dit alles is, dunkt me, een goede illustratie van sukkeligheid als historische factor. Ook geschiedkundigen zijn dikwijls geneigd om net te doen alsof alles wat gebeurt, en vooral alles wat misgaat, daadwerkelijk door iemand zo is gewild en in werking gezet, of tenminste iemands schuld is. Dit conspiratieve perspectief schiet helaas tekort om de wereld – laat staan het verleden – te kunnen begrijpen. De geschiedenis is veel meer dan we denken het relaas van mensen die onbedoeld struikelen over hun eigen bedoelingen.
De parlementaire enquête inzake Srebrenica illustreerde dit bijzonder scherp. In de media ontstond wederom opwinding over de vraag of er sprake was van een `doofpot’ waarin de generaals bewust onwelgevallige feiten probeerden te verhullen. Ook in het NIOD-rapport kreeg deze kwestie veel aandacht, en de onderzoekers volgden trouw de samenzweringstheorieën van de ontslagen voorlichter Bert Kreemers. Maar indien de generaals inderdaad feiten probeerden te verdoezelen, deden ze dit dermate klunzig dat de geschiedkundige wet van de sukkeligheid hier toch ook regeerde. Waarschijnlijker is dat ze slechts probeerden de werkelijkheid voor zichzelf begrijpelijk te houden, en dat zelfs dit niet lukte.
Zoiets heet `de vuile was binnenhouden’, en dat is een menselijke – al te menselijke – neiging. Neem nu dat artikel in NRC Handelsblad waarin de spanningen tussen de NIOD-onderzoekers werden belicht. Welingelichte bronnen melden dat daags voor de publicatie NRC-redacteur Bas Blokker dringend werd uitgenodigd op het NIOD om daar nog eens te praten over het concept van zijn stuk. Het werd een langdurig gesprek, waarbij – anders dan in het register – menig puntje op de i werd gezet. Maar niemand zal toch zeggen dat hier sprake was van een `doofpot’?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
