Simon Schama: ‘Het anti-intellectualisme is zorgwekkend’

Schama schoof het boek waaraan hij werkte terzijde en dook dieper in de medische geschiedenis. In In Gezonde staat, verhaalt hij over de bacteriologen en epidemiologen, die vanaf de achttiende tot en met de twintigste eeuw besmettelijke ziekten bestudeerden. Ze ontwikkelden vaccins tegen pokken, cholera en de builenpest, en redden hiermee de levens van tientallen miljoenen mensen. Maar hij reflecteert ook op de politieke en wetenschappelijke conflicten, die er in het verleden ook altijd waren bij de inzet van vaccins. ‘Iets aan inenters, vaccinateurs en epidemiologen irriteert publieke tribunen,’ schrijft Schama, ‘in wier ogen niets, en zeker de epidemiologie niet, vrij van politiek is.’

Hij trekt de lijn door naar regeringen die er niet in slaagden de argwaan tegen de corona-maatregelen weg te nemen. Veel mensen zagen die als een bedreiging van hun persoonlijke vrijheid, als een complot van de staat om ze ondemocratisch zijn wil op te leggen. Populisten gingen vervolgens aan de haal met het frame dat wetenschap de vijand is van de vrijheid.

Schama plaats hier zijn kennis tegenover. ‘In the end,’ citeert hij Plinius de Oudere, ‘all history is natural history’. Hij borduurt voort op de denktrant van de antieke auteur van Naturalis Historia: het menselijk lot wordt vormgegeven door de wisselwerking tussen biologie en ecologie. ‘Onze ware heersers zijn niet de keizers van opbouw en afbraak, maar bio-ecologische imperatieven. En onze beste verdediging is eerder de we­tenschap dan bewapening.’

Uw boek is een ode aan de wetenschap.

‘Jazeker, en ik ben me ervan bewust dat ik een nieuwkomer ben in de medische en we­tenschappelijke geschiedenis. Maar mijn vrouw Virginia Papaioannou, is hoogleraar genetica aan de Colombia University. Zij gaf me een leeslijst om de basics te bestuderen over microbiologie, immunologie en virologie. Met andere bevriende wetenschappers heeft ze me geweldig geholpen.’

U gaf als professor les op onder andere Cambridge, Oxford en Harvard. Beschouwt u zichzelf niet als wetenschapper?

‘Nee, want historici doen geen experimenten of gerandomiseerde vergelijkende onderzoeken. We moeten het doen met wat er gebeurd is. Wij historici kunnen alleen interpreteren.’

De natuurwetenschappen noemt u ‘het summum van wat er is bereikt is’.

‘Tot de mensheid behoren geniale, rationele figuren die in staat zijn om vaccins te ontwikkelen tegen besmettelijke infectieziekten. Louis Pasteur deed het, net als Waldemar Haffkine, en recentelijk ontwikkelden hun Turkse collega’s in Duitsland het Pfizer-vaccin in onvoorstelbaar korte tijd. Maar tegelijkertijd zijn wij mensen amper het stadium ontgroeid van primitieve apen, en staan we open voor hysterie, terreur, paranoia en verdachtmakingen. Er zijn olympische geesten, en er bestaat een soort wilde, beestachtige irrationele gekte.’

Verbazingwekkend?

‘Toen ik een middelbare scholier was in de jaren vijftig, meenden onze geschiedenisleraren dat zoiets als de Tweede Wereldoorlog nooit meer zou voorkomen. De voortschrijdende verspreiding van kennis – de essentie van de Verlichting- zou alle onwetendheid, armoede en ziekte in de wereld wegblazen. We weten nu dat dit natuurlijk nooit is gebeurd. Fundamentalistische vormen van religie zijn terug van weggeweest, verrassend voor vele historici, niet zozeer voor mij.’

Waarom verraste dit u niet?

‘Het Verlichtingsideaal van het rationele denken paste natuurlijk perfect in het liberale narratief dat we in het midden van de twintigste eeuw allemaal wilden horen. Toen ik student was, studeerde er vrijwel geen mens religiegeschiedenis. Maar in de negentiende eeuw toen de Verlichting verondersteld triomfeerde, barstte het van de religieuze revivals, in het bijzonder in Amerika.’

Hebben de geschiedschrijvers dit over het hoofd gezien?

‘Vele malen zorgwekkender dan de comeback van orthodoxe religies, vind ik de wereldwijde cultivering van het anti-intellectualisme. In de Republikeinse partij hebben jonge senatoren op de rechterflank ontdekt dat je veel stemmen trekt als je de wetenschap aanvalt en de elites die de wetenschap koesteren. Donald Trump was verreweg de onnozelste president in geschiedenis, hij sprak via Twitter tegen zijn vele stemmers, die een intense haat voelen tegen universiteiten, academici en kennis. Probleem is dat kennis niet democratisch is, sommige mensen bezitten het, anderen niet. En het is heel gevaarlijk dat internet de autoriteit van kennis ondermijnt. Alle wetenschap-haters zitten op het web te trollen en wantrouwen te zaaien. Harde kennis is op het web gelijkgesteld aan intuïtie en gutfeeling. Het is zeer verontrustend dat de Democraten inmiddels ook dit soort kandidaten herbergen. Robbert Kennedy is verklaard anti-vaccinatie. Hij beweert ongefundeerd dat inentingen tegen mazelen, autisme bij kinderen veroorzaken.’

Heeft de kracht van het huidige anti-Verlichtingsdenken u overvallen?

‘Ik heb in de VS gewoond, dan kan het je niet ontgaan dat anti-intellectualisme deel uitmaakt van de Amerikaanse traditie. Een van mijn voorgangers, Richard Hofstadter, won in 1964 de Pullizerprijs met Anti-intellectualism in American Life. Senator Joseph McCarthy’s heksenjacht op  communisten was zijn vertrekpunt, maar Hofstadter traceerde dat het anti-intellectualisme teruggaat tot de Great Awakening, de religieuze opleving aan het begin van de achttiende eeuw. Devotie, buikgevoel en het hart, zijn in de VS altijd machtiger geweest dan wat zich afspeelde in de hoofden van de ‘eggheads’. Die snapten toch niets van patriotisme? Buiten de VS ontstond in de achttiende eeuw de militante islamitische stroming, het wahabisme. Als je zorgvuldig kijkt, zie je dat de Verlichting de wereld niet bevrijdde van religie, maar dat rationeel denken en godsdienst samen verder marcheerden, als een soort terrible twins.’

Waarom start u uw lofzang op de natuurwetenschappen met Voltaire, de voortrekker van de Franse Verlichting?

‘Ik wist dat Voltaire de eerste schrijver was die inenting aanprees bij een breed lezerspubliek. Hij was zelf als twintiger op sterven na dood door de pokken. Tien jaar na zijn ziekte schreef Voltaire in 1733 een essay over pokkenvaccinatie en prees daarin de Engelsen vanwege hun moderniteit. Voor Voltaire was inenting een teken van het gezonde verstand van “intelligente vrouwen”, onder wie de dichteres Lady Mary Wortley Montagu. Een wonderbaarlijke vrouw die in 1718 als eerste in Europa haar kinderen liet vaccineren.’

Dat verraadt een autonome geest.  

‘Ze was zeer stoutmoedig: de methode dat je zelf een klein beetje virus in het lichaam laat spuiten, waardoor je hoogstens een beetje ziek wordt, was tot dan toe in Europa onbekend. Het idee had Lady Mary opgedaan in het Ottomaanse rijk, waar ze verbleef met haar man, de Britse ambassadeur. Het viel haar op, dat anders dan in Engeland, geen van de hooggeplaatste vrouwen in Constantinopel aangetast was door de pokken. Lady Mary vroeg zich af hoe dit kon, want haar eigen gelaat was ernstig gehavend door pokkenlittekens. Het bleek dat inenting in het Oosten al heel lang de praktijk was, het werd met name uitgeoefend door Griekse vrouwen. Imams waren ertegen, vanuit de argumentatie dat je nu ook nog wel hoort van orthodoxe christenen: het druist in tegen het beginsel dat god beslist wie leeft en wie niet.’ 

Maar lady Mary was ruimdenkend?

‘Zeer. En mede gezien haar eigen ziekteverleden, was ze bereid het risico te nemen. Toen haar echtgenoot even op reis was, liet ze een Griekse vrouw komen die in Constantinopel haar zesjarige zoontje vaccineerde. Terug in Engeland liet ze haar driejarige dochtertje inenten. Ze vertelde erover aan Caroline van Ansbach, de prinses van Wales, die haar kinderen ook liet vaccineren. En zo introduceerde ze het vaccineren in hofkringen. Maar Lady Mary werd er ook om aangevallen: welke goede moeder “vergiftige” in hemelsnaam bewust haar gezonde kinderen?’ 

Lady Mary nam de vaccinatiemethode mee uit Turkije; uw boek is ook een lofzang op het kosmopolitisme.

‘Het trof me dat Europeanen in de achttiende eeuw veel opener stonden voor oosterse kennis dan een eeuw later. In de loop van de tijd sloten de geesten zich, en in de negentiende eeuw dacht men dat de westerse cultuur superieur was.’

Na de pokken behandelt u de strijd tegen cholera; de bacterioloog Waldemar Haffkine speelt hierin de hoofdrol.

‘Haffkine was een Joodse microbioloog uit Odessa, die in Parijs onderzoek deed in het Institut Pasteur. Nadat bacteriologen rond 1880 de werking hadden ontdekt van het menselijke immuunsysteem, werd hij gedreven door de opwinding dat wetenschappers een compleet nieuw biologisch universum betraden. In 1892 entte hij zichzelf als eerste in met het choleravaccin dat hij zelf had ontwikkeld.’

Hoe ontwrichtend was cholera destijds?

‘Cholera was de grote killer van de negentiende eeuw. Het was een vreselijke dood, doordat een mens z’n lichaamsvocht verloor en leegliep. Het virus was heel besmettelijk en verspreidde zich razendsnel. Juist in deze tijd nam de massamobiliteit enorm toe door de komst van stoomschepen en treinen. Als je een besmette wagondeur aanraakte, kon je al cholera oplopen. Omdat het de handel met de overzeese gebieden zou verstoren, weigerden de Britten quarantainemaatregelen te nemen. Maar ook omdat medici dachten dat besmettingen zich lokaal afspeelden en dat je cholera bestreed door besmet water te desinfecteren. Ze waren niet echt geïnteresseerd in de werking van microbiologie. Dit ondanks de waarschuwing van de Franse dokter Adrien Proust dat bacteriën geen grenzen kennen.’

U beschrijft Haffkine niet alleen als briljant onderzoeker, maar ook als evangelist. Op zijn 33ste vertrok hij naar Brits-Indië, waar hij miljoenen levens redde.

‘Haffkine vertrok om Britse functionarissen en soldaten te vaccineren. Maar al snel vaccineerde hij ook bewoners in de sloppenwijken van Calcutta en trainde hij Indiase dokters om te vaccineren. Juist de allerarmsten, die zich vrijwillig aanmeldden, wilde hij inenten omdat hun krotten broeinesten waren van besmetting. In het overbevolkte Bombay brak in 1896 een epidemie uit van de builenpest, die was overgekomen uit China. De Britse overheersers waren bang dat de Indiase bevolking in opstand zou komen. Er werd van Haffkine verwacht dat hij ook tegen de pest een vaccin ontwikkelde. Dat lukte hem ook nog. Opnieuw testte hij het vaccin eerst op zichzelf uit. Vervolgens startte hij een massavaccinatieprogramma en de eerste grote productielijn van vaccins.’

Desondanks liep het niet goed met hem af?

‘Haffkine was kortstondig beroemd en werd geridderd door koningin Victoria. Maar toen in 1902 negentien gevaccineerde dorpelingen in Punjab stierven aan tetanus, omdat de correcte procedures niet gevolgd zouden zijn, kreeg hij onmiddellijk de schuld. Hij werd ontslagen als laboratoriumdirecteur en keerde roemloos terug naar Europa, waar hij vocht voor rehabilitatie. Als Jood en Rus, was hij altijd verdacht gebleven in de ogen van het Britse medische establishment, ook omdat hij geen dokter was. Haffkine was niet “een van hen”.’

Hij was de belichaming van een van de ‘Foreign bodies’, zoals de Engelse titel van uw boek luidt?

‘Exact. Hij werd in zijn werk nooit royaal financieel gesteund door de Britten. Maar de hoge bestuurders waren woedend over de imagoschade die hij in hun ogen het British empire had toegebracht door dit ene incident. Haffkine was slachtoffer in een soort medische Dreyfuss-affaire. Zijn carrière was gebroken. Politiek overheerste de wetenschap, zoals helaas nog altijd het geval is.’