Lange tijd dacht ik dat we in de eenentwintigste eeuw onze obsessie met de Tweede Wereldoorlog zouden kwijtraken. Een nieuw millennium, een nieuw perspectief – zoiets. Dat we de periode 1940-1945 ook niet langer zouden gebruiken als meetlat waarlangs we constant het heden leggen. Wat had ik het ontzettend fout.
De oorlog blijft nieuws, elke paar weken is het weer raak. In september vonden Noorse kabelleggers de vrijwel intacte slagkruiser Karlsruhe op de bodem van het Skagerak. In Zeeland spoelde in oktober een brandstoftank van een Spitfire aan. Het jongere broertje (88) van de vermiste piloot van het toestel was dolgelukkig, vertelde hij de Daily Mail. Dankzij de vondst kan hij zijn grote broer nu pas als gesneuveld beschouwen. Zelfs als het om entertainment gaat, duikt de oorlog constant op. Wanneer de bioscopen weer opengaan, beleeft de film Greyhound eindelijk zijn Nederlandse première. Met zijn bekende ‘boer met kiespijn’-blik op het gezicht verslaat Tom Hanks de nazi’s. Voor de vierde keer in zijn carrière alweer. Geen zin in krakende chipszakjes en luidruchtige buren? Op Netflix zijn liefst 29 films en documentaires over de oorlog te zien.
Maar het conflict der conflicten duikt ook nog steeds op als graadmeter voor het heden. Recent interviewde ik professor Richard Evans, eminent kenner van de nationaal-socialisten en schrijver van het boek Nazisme en complottheorieën. Daarin behandelt hij onder andere de vlucht van Rudolf Hess naar Schotland in 1941. Een even bizarre als onbelangrijke voetnoot in de geschiedenis, dacht ik altijd.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Maar Evans legde uit dat het voor sommige Britten een bepalend moment is. Niet gehinderd door enig bewijs geloven zij namelijk dat Hess was gestuurd door Hitler met het voorstel om de vijandigheden te beëindigen. De Führer zou daarna Europa besturen, Churchill zijn Empire.
Evans vertelde dat hij een plank vol heeft met boeken waarin die malle theorie centraal staat. Zeker oude titels? Nee, lachte hij, ze zijn vooral de laatste vijf jaar gepubliceerd.
Zijn verklaring voor die hausse: de Brexit. Er is volgens hem een forse overlap tussen types die denken dat Hess is gestuurd door Hitler en tegenstanders van de EU. De rode draad is dat het verkwanselen van de Britse grootheid begon toen er niet naar Hess werd geluisterd. Churchill is in dit narratief een verrader; hij had ja moeten zeggen tegen het voorstel. Groot-Brittannië was dan groot gebleven, in plaats van een middelmatig eiland aan de rand van Europa.
De oorlog als meetlat voor het nu, maar dan met een fikse fout bij het omrekenen van imperial naar metrisch. Zoals de Spitfire die aanspoelt, is de Britse uittreding voor deze mensen de afsluiting van decennia van onzekerheid. Catharsis. Ze gaan met de Brexit terug naar 1941 en kunnen eindelijk beginnen met rouwen.
