Turkije beschuldigde Finland en Zweden van het steunen van Koerdische groeperingen en hield daarom hun NAVO-lidmaatschap lang tegen. Maar volgens Turkoloog Erik-Jan Zürcher zat er meer achter de blokkade: de Turken willen meer respect van het Westen. ‘Turkije voelt zich in de steek gelaten door de NAVO, dat wreekt zich in deze uitbreidingskwestie.’
Turkije vervult een belangrijke rol in het conflict tussen Rusland en het Westen. Ankara blokkeerde in maart nog de Bosporus voor Russische oorlogsschepen, maar hield daarna het Finse en Zweedse NAVO-lidmaatschap tegen. Volgens Zürcher zijn Rusland en Turkije eeuwenoude rivalen, maar zorgt hun gedeelde wrok tegen het Westen nu voor een pragmatische relatie tussen beide landen.
Blokkeerde Turkije het NAVO-lidmaatschap van Finland en Zweden vanwege de steun van die landen aan Koerdische groeperingen, of zijn daar ook andere redenen voor?
‘Die blokkade was ook een uiting van de manier waarop Turkije het Westen ziet. Turkije vindt dat Finland en Zweden tot de NAVO worden toegelaten omdat die toetreding in het Europees belang is. Nu Europa iets wil, moet Turkije over de brug komen. Maar ondertussen denken ze in Ankara: waar waren Europa en de NAVO toen onze strategische belangen in gevaar waren? De Turken hebben het gevoel dat de NAVO hen nooit gesteund heeft in hun conflicten met de Koerden, Assad, Griekenland of Grieks-Cyprus.’
Turkije kent zelf ook de Russische dreiging. Konden ze daardoor geen begrip opbrengen voor Finland en Zweden?
‘Jawel, maar de redenering van Turkije is dat de NAVO er dan wel voor iedereen moet zijn. Het kan niet zo zijn, vindt Erdogan, dat er wel geluisterd wordt naar de strategische zorgen van Polen, Finland en Litouwen, maar niet naar Turkije.
Wij moeten er wel zijn om het Westen te verdedigen, maar het Westen geeft niet thuis als Turkije moet worden verdedigd, is de gedachte. De Turken voelen zich in de steek gelaten, en dat wreekte zich in de kwestie met Zweden en Finland.’
Grijpen de regimes in Turkije en Rusland terug op hun imperiale verleden?
‘Dat denk ik wel. Beide landen zijn opvolgerstaten van machtige, eeuwenoude imperia, en de afgelopen decennia zetten Turkije en Rusland dat imperiale verleden politiek in. De geschiedenis is een belangrijk deel van het Russische en Turkse zelfbeeld geworden. Zo gaf Poetin recent nog een toespraak waarin hij zichzelf met tsaar Peter de Grote vergeleek, en onder Erdogan is er een herwaardering van het Osmaanse verleden ontstaan.
De geschiedenis is een belangrijk deel van het Russische en Turkse zelfbeeld geworden.
Daar zit overigens wel een stuk geschiedvervalsing in: de manier waarop de Osmaanse geschiedenis in films, herdenkingen en monumenten wordt gevierd, gaat uit van een Turks verleden. Het Osmaanse rijk was in werkelijkheid multi-etnisch, maar Erdogan maakt er een uitsluitend Turks verhaal van.’
Hoe liggen de historische verhoudingen tussen Turkije en Rusland?
‘De strijd tussen het Russische Rijk en Osmaanse Rijk is een van de hoofdthema’s van de zeventiende, achttiende en negentiende-eeuwse geschiedenis van Zuidoost-Europa. De Zwarte Zee was tot laat in de zeventiende eeuw een Osmaanse binnenzee en uitermate belangrijk voor het Osmaanse Rijk: de voedselvoorziening van Constantinopel was voor een groot deel afhankelijk van zeeroutes. Die grote hoofdstad, waar de Turken veel belang aan hechtten, was ook militair afhankelijk van de Zwarte Zee. Het bezit van dat water moest ervoor zorgen dat buitenlandse vloten geen bedreiging vormden.
Aan het eind van de zeventiende eeuw rukte Rusland onder tsaar Peter de Grote – en later onder Catharina de Grote – op naar de kust van de Zwarte Zee. De Russen veroverden het huidige Oekraïne, de Krim en de hele kust tot aan de Kaukasus. Voor Rusland was de Zwarte Zee vooral van economisch belang: toen de Russen de kustgebieden veroverden, hadden ze voor het eerst havens in bezit die ’s winters niet dichtvroren en het hele jaar door bruikbaar waren. Voor de Osmanen betekende het een enorm strategisch verlies.’
Waren de conflicten tussen de Russen en Osmanen alleen economisch van aard?
‘Het had ook een ideologische component. Catharina de Grote wierp zich in de tweede helft van de achttiende eeuw op als wereldwijde beschermvrouw van orthodoxe christenen. Rusland moest het Byzantijnse Rijk herstellen, was de gedachte, en daarom moest Catharina ook Constantinopel in handen krijgen. Voor het Osmaanse Rijk was dat een levensbedreigend idee, want tot aan het midden van de negentiende eeuw bestond ongeveer 30 tot 40 procent van de Osmaanse bevolking uit orthodoxe christenen.
In de gebieden die de Russen veroverden woonden bovendien ook veel andere etnische groepen. Moslims en Turken werden vanaf het eind van de achttiende eeuw massaal uit de veroverde gebieden verdreven. Dat gebeurde bijvoorbeeld met de Krim-Tataren. De Krim was vóór 1780 een vazalstaat van de Osmanen; er woonden veel Turks-sprekende moslims. Maar na de eerste Russische veroveringen werd een deel van hen verdreven, en na de Krimoorlog (1853-1856) sloegen ze massaal op de vlucht naar het Osmaanse Rijk. In de jaren die daarop volgden, gebeurde dat keer op keer met andere moslimvolken. Groepen zoals de Tsjerkessen en Abchazen werden verdreven en moesten zich opnieuw vestigen in Turkije.’
Is er nog steeds sprake van een historische vijandschap tussen beide landen?
‘Turkije en Rusland waren de afgelopen jaren tegenstanders op verschillende fronten, zoals in Syrië, maar wisten daarin toch steeds samen een weg te vinden. Je ziet dat nu ook gebeuren in het Oekraïne-conflict: Turkije is NAVO-lid, maar handelt uitermate voorzichtig, zodat het geen conflict met Rusland krijgt.
Ankara is het Westen steeds meer als een bedreiging gaan zien.
De relatie tussen beide landen is tegenwoordig vooral pragmatisch en gebaseerd op gedeelde belangen en tegenstellingen. Ze vinden elkaar in hun rancune: net als Rusland voelt Turkije zich onderschat en ondergewaardeerd door het Westen.’
Ondanks die verongelijkte gevoelens over het Westen zit Turkije wel bij de NAVO.
‘Het Turkse NAVO-lidmaatschap is een erfenis uit een andere tijd; een nalatenschap van vroegere bestuurders zoals Mustafa Kemal Atatürk. Vanaf de jaren twintig tot de jaren 2000 stond de buitenlandse politiek van Turkije volledig in het teken van integratie in het Westen, maar onder Erdogan is Turkije steeds verder van die koers afgeweken. Ankara is het Westen steeds meer als een bedreiging gaan zien. Tegelijkertijd vormt de NAVO wel een belangrijk schild voor Turkije. Het land heeft dan ook nooit serieuze aanstalten gemaakt om uit het bondgenootschap te stappen.’
Poetin wil het Russische Rijk in ere herstellen, in hoeverre heeft Erdogan ook imperiale ambities?
‘Die zijn beperkter. Turkije heeft wel enige territoriale ambities: het wil een beslissende stem hebben in Noord-Syrië en Noord-Irak, en wil invloed uitoefenen op de Balkan. Maar Erdogans doel is niet het herstel van het Osmaanse imperium; hij wil een herstel van het vroegere prestige en aanzien.
Een jaar of vijftien geleden lanceerde Erdogan het idee dat Turkije een opkomende wereldmacht is. Turkije is volgens de president de natuurlijke leider van het islamitische Midden-Oosten – en misschien wel van de hele islamitische wereld. Op grond van zijn verleden verdient Turkije het volgens Erdogan om op gelijke voet met grootmachten als China, Amerika en Europa te praten.’
