Operatie Romeo: infiltreren in het hart van de vijand 

Duitsland vormde het brandpunt van de Koude Oorlog. Sinds 1949 was het verdeeld in de communistische, door de Sovjet-Unie gesteunde Duitse Democratische Republiek (DDR) en de kapitalistische, door de VS en andere westerse landen gesteunde Bondsrepubliek Duitsland (BRD). Beide geheime diensten, de Stasi en de Bundesnachrichtendienst, wilden tot in het centrum van de vijand binnendringen om geheime informatie te verkrijgen. Bonn was zo’n centrum: hier zetelde de West-Duitse regering. Secretaresses op ministeries hadden vaak toegang tot geheime documenten, terwijl ze minder goed waren afgeschermd dan hun leidinggevenden.  

De Romeo-strategie was volgens Markus Wolf een kostenefficiënte manier om aan informatie te komen. Hij geloofde dat één vrouw met toegang tot geheime informatie met de juiste motivatie (lees: een liefdesrelatie met een Romeo) meer inlichtingen kon verschaffen dan tien mannelijke diplomaten. De HVA schatte dat 30 procent van de secretaresses in het partij- en regeringsapparaat ongehuwd was en op zoek naar een partner.  

De ontmoeting tussen Gabriele Kliem en haar droomman in de zomer van 1977 blijkt minutieus gepland. Begin 1975 is ze in een West-Berlijnse dansgelegenheid via een andere Romeo, die een kortstondige affaire met haar heeft om haar te testen, al in het vizier gekomen van de spionagedienst als ‘veelbelovend’. Vanaf 1976 heeft vervolgens een andere IM’er, de kennis die niet kwam opdagen, de HVA uitgebreid geïnformeerd over haar familiegeschiedenis, persoonlijke achtergrond en karaktereigenschappen. Ze heeft een psychiatrisch verleden, is ongelukkig geweest in de liefde en al haar leven lang op zoek naar een vaderfiguur. Een motief dat voor meer benaderde vrouwen geldt. Zo wisten ze bij de HVA aan de Oost-Berlijnse Normannenstrasse precies wat Gabrieles zwakheden waren, wat voor een type Romeo-agent ze op haar moesten afsturen en welke benadering de meeste kans van slagen had.  

De kans dat ze Gabriele vanuit ideologische motivatie kunnen rekruteren is nihil: als baby is ze begin 1945 met moeder en oma vanuit het oosten van Duitsland voor het Russische leger naar Berlijn gevlucht. Daar is haar vader vanwege zijn werk gestationeerd. Maar hij blijkt een maand eerder in Russische krijgsgevangenschap te zijn omgekomen van de honger. Haar leven lang zal Gabriele haat voelen voor de DDR en Rusland.  

De Stasi werft daarom onder ‘Fremde Flagge’, een methode die bij de meeste benaderde vrouwen is ingezet, omdat ze vaak niet politiek gedreven of zelfs maar geïnteresseerd waren. Frank Dietzel vertelt Gabriele dat hij voor een internationaal instituut voor vredesonderzoek in Wenen werkt. Hij is veel op reis, zodat hij geen vast telefoonnummer of adres heeft waar ze hem kan bereiken. Hij kan haar slechts eens in de vier tot zes weken zien. In werkelijkheid is hij in de tussentijd bij zijn gezin in Rostock en werkt hij als laborant. Gabriele kijkt telkens met smacht uit naar de gepassioneerde weekenden met haar Romeo in hotels langs de Rijn. Ze weet niet dat die gedetailleerde rapporten van deze ontmoetingen naar de HVA stuurt; zelfs haar liefdesbrieven met intiemste details worden doorgespeeld, waarna Stasi-psychologen alles analyseren. 

Als de nietsvermoedende IM-secretaresse in de ban is van haar Romeo, en haar in 1978 tot haar grote vreugde een intieme verloving in Engeland is voorgespiegeld, is het tijd voor de volgende stap: spionagewerk. Dietzel vertelt Gabriele dat hij de vluchten naar haar niet meer kan betalen, bovendien wil hij sparen voor de bruiloft. Hij ziet maar één oplossing: als zij nou eens een niet-officiële medewerker bij het vredesinstituut zou worden, waar ze allerlei informatie verzamelen voor onderzoek naar het behoud van de wereldvrede? Informatie van haar werk zou waardevol zijn en het geld dat ze daarmee verdient, zou met de kosten van zijn bezoeken aan haar kunnen worden verrekend.   

Als ze vraagt waarom dat in het geheim moet, antwoordt Dietzel dat het om grote wereldzaken gaat, die ze toch niet zou begrijpen. Gabriele aarzelt; ze weet dat het streng verboden is documenten uit de ambassade mee te nemen, maar Frank neemt haar zorgen weg. Ze ziet bovendien in dat dit de enige manier is om haar geliefde niet te verliezen. In een interview zei ze daarover: ‘Hij zei niet letterlijk dat zijn liefde voorbij zou zijn als ik geen documenten mee zou brengen, maar dan zou hij niet weten hoe we elkaar nog zouden kunnen zien.’  

Voor de Stasi is ze zeer waardevol: Gabriele heeft toegang tot Amerikaanse militaire geheimen, wapenvoorraden en militaire manoeuvres die werden gecoördineerd tussen de Amerikanen en West-Duitsers. In de zeven jaar dat ze een relatie heeft met ‘de liefde van haar leven’, smokkelt ze meer dan 1500 documenten verstopt in modebladen de ambassade uit, die ze thuis fotografeert, waarna ze de filmpjes aan Dietzel overhandigt en de documenten weer mee terugneemt.  

Als de psychische druk van een dubbelleven te hoog wordt en twijfel bij de IM-secretaresses toeslaat, wordt niet zelden de troef gespeeld van een huwelijksaanzoek. De HVA is daarbij niet te beroerd om een huwelijksvoltrekking in scène te zetten. Zo speelt bij een ander Romeo-geval in een kerkje in Kopenhagen een Stasi-agent een priester. Hij neemt de biecht af bij een katholieke IM-secretaresse, die denkt voor de Deense geheime dienst te werken. Een andere agent speelt haar schoonmoeder. 

In werkelijkheid was het te riskant om Romeo’s te laten trouwen: bij het papierwerk zou duidelijk kunnen worden dat ze een vals identiteitsbewijs gebruikten, vaak van een geëmigreerde BRD-burger. Als Dietzel tijdens een vakantie in Innsbruck voor de tweede keer de bruiloft wil uitstellen, breekt er iets in Gabriele. Toch zal ze nog tot 1989 documenten blijven smokkelen, tot ze niks meer van hem hoort.   

Op 13 maart 1991 wordt ze door twee beambten van de Duitse federale recherche gearresteerd op grond van spionage voor de voormalige DDR. Een overgelopen HVA-medewerker heeft hen op het spoor gezet. Gabrieles wereld stort in als ze begrijpt wie Frank Dietzel in werkelijkheid is en ze beseft dat ze voor een systeem heeft gewerkt dat ze haar leven lang veracht heeft. In Rostock heeft haar Romeo een schriftelijke verklaring afgelegd, waarin hij beweert dat ze al veel eerder als spion was gerekruteerd en door geld gedreven werd. Het is een dubbele dreun voor haar. Ze komt op borgtocht vrij en in afwachting van haar proces verhuist ze naar Nederland, waar ze nog altijd woont.  

Haar proces vindt vijf jaar later pas plaats, op 10 juni 1996, in een bunker in Düsseldorf. Dietzel/Reck is afwezig: hij is kort daarvoor bij een auto-ongeluk omgekomen. Acht voormalige HVA-medewerkers getuigen tegen Kliem. Ze gaan zelf vrijuit, na een besluit van het Federaal Constitutioneel Hof in 1995 dat vervolging van DDR-spionageactiviteiten in strijd is met de grondwet. Dankzij een begripvolle rechter, die een omvangrijk psychologisch rapport in haar vonnis meeweegt, krijgt Gabriele Kliem twee jaar voorwaardelijk en een hoge geldboete. Ze moet daarnaast alle proceskosten, inclusief getuigengeld, betalen. In totaal 220.000 DM. 

Kliem is een van de 58 vrouwen die door een Romeo-agent succesvol werden gerekruteerd en die tussen 1949 en 1984 door de West-Duitse geheime dienst werden ontmaskerd. Precieze getallen over het aantal Romeo’s dat naar het Westen is gestuurd en hoeveel vrouwen ze hebben benaderd, ontbreken. Een voormalige Romeo, ‘Wolfi’, vertelde in 2017 aan Der Tagesspiegel dat hij in vier jaar tijd twaalf vrouwen had verleid. Volgens de overgelopen Stasi-agent Werner Stiller was het rekruteren van secretaresses een van de belangrijkste methoden van de HVA. Ze hadden zo zelfs een mol kunnen planten bij de Bundesnachrichtendienst en bij het NAVO-hoofdkwartier in Brussel. 

Hoewel er na de ‘Wende’ veel dossiers zijn vernietigd en alle sporen van het Romeo-netwerk zo goed mogelijk zijn gewist, is er ondertussen meer bekend. Dankzij het vrijgekomen Rosenholz-archief (Stasi-documenten die vlak voor de Wende via onbekende weg in bezit van de CIA kwamen) en Stasi-scholingsmateriaal. Maar vooral dankzij verhalen van voormalige medewerkers van de HVA, onder wie psychologen en Romeo’s, en door Romeo’s verleide en gemanipuleerde vrouwen, zoals Gabriele Kliem, die hun verhaal durfden te doen. De prijs blijkt hoog: de meeste vrouwen kregen weliswaar milde straffen, maar verloren hun baan, hun ‘relatie’ en zijn door het verraad voor het leven getekend. Gabriele was een tijdlang, net als enkele andere vrouwen, suïcidaal. ‘Mijn hele leven is kwijt, mijn verleden is een leugen gebleken.’ Ze wil dit hoofdstuk afsluiten, maar weet dat dat onmogelijk is. 

Maar ook Romeo’s betaalden een prijs. Sommigen viel het zwaar dat ze jarenlang in een web van leugens hadden geleefd. Een psycholoog van de Stasi merkte op dat ‘de teruggekeerde spionnen een groot potentieel aan gebroken levens vormden, die dringend psychologische hulp nodig hadden’. Anderen hadden totaal geen scrupules: het doel heiligde de middelen. Het was nu eenmaal een tijd waarin de mensheid balanceerde op de rand van een derde wereldoorlog. Dan waren er wel ergere dingen dan een gebroken hart.  

Als Markus Wolf in zijn memoires terugkijkt op de consequenties voor de Romeo’s, moet hij toegeven dat in een aantal gevallen de prijs wel degelijk hoog was: ontwrichte levens, gebroken harten en verwoeste carrières. Aan de andere kant: ‘Zolang er spionage is, zullen er Romeo’s zijn die nietsvermoedende Julia’s verleiden die toegang hebben tot geheime informatie. Het was tenslotte een inlichtingendienst die ik runde, niet een lonely-hearts club.’  

Openingsafbeelding: Een jong stel uit West-Berlijn kust elkaar voor het Russische oorlogsmonument aan de grens met Oost-Berlijn, 1970.