Net als de oorlog in Oekraïne zorgde de Eerste Wereldoorlog in Nederland voor tekorten aan energie, grondstoffen en producten. En ook toen greep de overheid in om de economie aan de praat te houden, vertelt economisch historicus Hein Klemann. De effecten hiervan waren merkbaar tot in de volgende wereldoorlog. Sommige gevolgen merken we zelfs nog steeds.
Hoe leidde de oorlog in 1914 tot energietekorten?
‘Nederland gebruikte toen veel kolen en die kwamen vóór de Eerste Wereldoorlog voor 70 procent uit Duitsland. Maar toen de oorlog begon, liep de aanvoer terug. Dat had te maken met de manier waarop de energievoorziening in Duitsland was geregeld. Er werden veel kolen gewonnen in het Ruhrgebied en een belangrijk deel daarvan werd geëxporteerd. In het oosten van Duitsland waren ook kolen nodig, maar die werden niet uit het Ruhrgebied gehaald. Het transport tussen die gebieden was namelijk lastig. Daarom haalde Oost-Duitsland kolen uit Engeland, via de Oostzee. Toen de oorlog uitbrak, hield die aanvoer op en gingen kolen uit het westen van Duitsland toch naar het oosten. Daardoor kreeg Nederland minder.’
Hein Klemann
is hoogleraar sociale en economische geschiedenis aan de Erasmus Universiteit. Hij doet onderzoek naar de economische relaties tussen Nederland en Duitsland in de periode 1870-2000 en publiceerde eerder onder meer Nederland 1938-1948. Economie en samenleving in jaren van oorlog en bezetting.
Hoe reageerde de overheid daarop?
‘Die stimuleerde de kolenwinning in Limburg, om Nederland minder afhankelijk te maken van Duitse levering. Maar om de kolen naar de rest van het land te vervoeren, moest er eerst veel aan het transport gebeuren: de Maas moest gekanaliseerd en er moesten spoorverbindingen komen. Veel van dat werk kwam pas gereed na de oorlog, maar het was wel een direct gevolg van de tekorten uit die tijd. Dat gold ook voor de Hoogovens. Tijdens de oorlog had Nederland behoefte aan meer staal dan het kon krijgen, en daarom werd besloten om eigen hoogovens te bouwen. Daardoor zitten we nu met die vervuilende dingen bij IJmuiden.’
Waren er compensatieregelingen voor hoge prijzen, zoals nu met het energieplafond?
‘Nee, daar deed de overheid niet aan. En die greep ook niet in toen bedrijven tijdens de oorlog rijker werden, terwijl de bevolking verarmde.’
Hoe konden bedrijven succesvol zijn als er zoveel tekorten waren?
‘Ze begonnen veel spullen zelf te maken die eerst werden geïmporteerd. In de textielindustrie in Twente, bijvoorbeeld. Die gebruikte eerst garen uit Engeland, omdat het daar heel goedkoop werd geproduceerd. Maar in de oorlog hield de aanvoer op en daarom werd in Twente een eigen stoomspinnerij opgericht, waar garens werden gemaakt. Dat soort vernieuwingen was goed voor bedrijven.’
En zulke ondernemingen zetten na de oorlog dus door?
‘Ja. Het was duidelijk geworden hoe riskant het was om afhankelijk te zijn van andere regimes. Daarom bestond in het hele Interbellum het streven om zelfvoorzienend te zijn wat betreft belangrijke producten. Ik verwacht dat we dat de komende tijd opnieuw zullen zien, vanwege de tekorten die tijdens de coronacrisis ontstonden, vooral van spullen die in China worden geproduceerd.
Na de Eerste Wereldoorlog wilde Nederland met name zelfvoorzienender zijn in de voedselproductie. Voordat de Tweede Wereldoorlog begon, waren er op dat punt grote stappen gezet. Daardoor kon de Nederlandse bevolking tijdens de oorlogsjaren heel goed worden gevoed. Op die ellendige Hongerwinter na, maar dat kwam vooral door militaire besluiten.’
