Oom Ho, de behoedzame revolutionair

Met zijn vlasbaardje en maopak was hij in de jaren zestig hét symbool van de strijd van Vietnam tegen de Verenigde Staten. Ho Chi Minh wist met zijn charisma en eenvoudige levensstijl de Vietnamezen te inspireren en voerde een leven lang strijd tegen de bezetters van zijn land. Vijftig jaar geleden overleed hij.

In juni 1946 kreeg de jonge Vietnamees Truong Nhu Tang de kans om Ho Chi Minh te ontmoeten. De eerste president van de Democratische Republiek Vietnam was in Parijs om te onderhandelen over de toekomst van Indo-China, tot aan de Japanse bezetting in de Tweede Wereldoorlog een Franse kolonie. Tussen de (mislukte) onderhandelingen door wilde Ho graag een groep Vietnamese studenten ontvangen. Truong Nhu Tang was onmiddellijk gefascineerd.

Op rubberen sandalen, in een eenvoudig tenue dat later bekend zou worden als het ‘maopak’, oogde de kleine 56-jarige leider kwetsbaar. Maar juist dat fragiele voorkomen gecombineerd met zijn bijna magische ‘innerlijke kracht’ maakte diepe indruk op de studenten. In poëtische taal vol confucianistische wijsheden vertelde Oom Ho over de lange en rijke Vietnamese geschiedenis, die sinds de komst van de Fransen zo treurig in het teken stond van uitbuiting en slavernij. Tegelijkertijd informeerde de president uitvoerig naar de persoonlijke achtergrond van zijn gasten. Tang was in zijn hart geraakt, schreef hij in 1985 in zijn Vietcong Memoirs, en hij besloot Ho Chi Minh te volgen in diens missie om Vietnam te bevrijden.
Deze getuigenis staat niet op zichzelf. Franse en Amerikaanse diplomaten die hem in de jaren veertig spraken, beschreven Ho Chi Minh als toegankelijk, charmant en gevat, met de nodige zelfspot. Maar ze vonden hem ook gepassioneerd en volledig overtuigd van zijn gelijk.

Lange tijd was weinig bekend over Ho. Zelf deed hij altijd geheimzinnig over zijn leven; hij wisselde tientallen keren van naam en zijn levensbeschrijving leest als een hagiografie van de geboren revolutionair, voorbestemd om zijn vaderland te bevrijden – pas in de jaren tachtig werd onthuld dat Ho Chi Minh zelf de schrijver was. Intensieve Vietnamese propaganda versterkte de mystificatie en zorgde ervoor dat Ho tijdens het militaire conflict met de Verenigde Staten wereldwijd werd gezien en bewonderd als icoon van de revolutionaire strijd tegen westerse imperialistische onderdrukking.

Het eerste wat opvalt aan het leven van Ho Chi Minh (waarschijnlijk geboren in 1890 als Nguyen Sinh Cung) is dat hij maar liefst dertig jaar niet in Vietnam verbleef. Als begin- twintiger vertrok Ho in 1911 naar Frankrijk om van daaruit per boot een wereldreis te maken die hem onder meer naar Engeland, de Verenigde Staten, Noordoost-Afrika en Latijns-Amerika voerde. In zijn later gepubliceerde reisverslagen legde Ho veel nadruk op de ellende die hij onderweg tegenkwam. De westerse dominantie was overal merkbaar, evenals het verzet daartegen, schreef hij. Hij identificeerde zich met achtergestelde zwarte bevolking in de Verenigde Staten en de Ieren in Engeland.

De jonge Ho kreeg van zijn vader, een nogal anti-Franse leraar, onderwijs in het confucianisme: teksten over heldendom, deugdzaamheid, humanisme en moraliteit. Maar zijn vader stuurde Ho en zijn broers ook naar Frans-Vietnamese scholen, waar hij kennismaakte met de Franse taal, geschiedenis en cultuur. Als tiener had Ho een romantisch beeld van Frankrijk; hij dacht dat het gehate Franse koloniale bestuur niet representatief was voor het egalitaire Frankrijk, waar ontwikkelde Vietnamezen wél respect zouden afdwingen. Eenmaal in Frankrijk kwam hij tot de ontdekking dat dit een misvatting was.

In Parijs aangekomen werd Ho’s politieke belangstelling aangewakkerd door een groep oudere Vietnamese intellectuelen. Vooral Phan Chu Trinh, een naar Frankrijk verbannen patriot, en Phan Van Truong, de eerste Vietnamees die een rechtenstudie had voltooid aan de prestigieuze Sorbonne, hadden invloed op hem. Zij schreven de petitie die Ho als representant van een nieuwe generatie Vietnamese nationalisten in 1919 persoonlijk aanbood aan de geallieerde delegaties op de vredesconferentie in Versailles. Aansluitend bij het recht op zelfbeschikking waarvoor de Amerikaanse president Woodrow Wilson zich na de Eerste Wereldoorlog sterk maakte, drong de Group des Patriotes Annamites aan op Vietnamese zelfstandigheid. De petitie werd genegeerd, maar Ho werd er bekend door, en Franse koloniale ambtenaren kwamen het document tegen in Hanoi. Het wekte de belangstelling van de Franse Veiligheidspolitie, die hem met hulp van Vietnamese informanten intensief begon te volgen.

Ho Chi Minh deed in deze jaren volgens biograaf Pierre Brocheux denken aan een westerse student in de jaren zestig: hij wilde alles, en hij wilde het nu. Hij zocht aansluiting bij de Franse socialisten en behoorde in 1920 tot de oprichters van de Franse communistische partij. Een pamflet waarin Lenin opriep de boerenbevolking in Azië en Afrika actief te steunen, raakte Ho in het hart: eindelijk aandacht voor zíjn mensen. Hij hoefde dan ook niet lang na te denken toen de door Lenin opgerichte Komintern hem in 1923 uitnodigde naar Moskou te komen. Deze internationale organisatie had tot doel een wereldrevolutie tot stand te brengen, en stelde Ho in staat om naar regio’s rond Indo-China te reizen, om van daaruit propaganda tegen het Franse koloniale regime te verspreiden en les te geven aan goedopgeleide jongens van rond de achttien jaar, vaak kinderen van Vietnamese bestuurders.

Zijn belangrijkste wapenfeit in de jaren twintig was de oprichting in 1925 van het Vietnamees Revolutionair Jeugdverbond, een opleidingsinstituut bedoeld als eerste stap op weg naar een communistische partij. De grote leider van de Vietnamese verzetsbeweging was Ho Chi Minh echter nog niet; hij kreeg juist veel kritiek. Enerzijds van in Vietnam actieve nationalisten; die moesten niets hebben van het communisme, een in hun ogen buitenlandse ideologie die net zoals het kolonialisme bestreden moest worden. Anderzijds van jonge Vietnamese communisten, veelal in Moskou opgeleid aan de zogenoemde Stalin-school: zij meenden dat hij te veel gericht was op de nationale bevrijding van Vietnam in plaats van op de klassenstrijd in heel Indo-China.

Ho Chi Minh liet zich inspireren door het confucianistische streven naar sociale orde en harmonie, en had het idee dat Vietnamese hervormingsgezinde elites samen met de arme boeren uit patriottisme de strijd zouden aangaan met de Franse imperialisten. Maakte Ho gebruik van het communisme om zo de bevrijding van Vietnam te bereiken? Er is nauwelijks twijfel aan zijn afkeer van het kapitalisme en toewijding aan Lenins werk. Maar dat hij coalities met niet-communistische groepen wilde smeden om zijn doel te bereiken, maakte hem verdacht bij de mede door hem in 1930 opgerichte Indo-Chinese Communistische Partij.

In afwachting van verdere instructies verbleef Ho een tijdje in Moskou, waar hij onder meer werken van Marx, Lenin en Stalin in het Vietnamees vertaalde. Tot zijn ergernis was zijn politieke rol echter marginaal, en hij vroeg dringend om overplaatsing naar Zuid-China – een verzoek dat in 1938 werd ingewilligd. Twee jaar later werd hij met een beetje geluk alsnog de leider van het anti-Franse Vietnamese verzet. De Franse Veiligheidsdienst pakte namelijk in Vietnam veel communisten op, terwijl Ho Chi Minh in het zuiden van China gevluchte Vietnamese activisten opving, onder wie de latere generaal Vo Nguyen Giap. Nadat Frankrijk in 1940 door nazi-Duitsland was verslagen, greep de groep onder leiding van Ho zijn kans. Ze staken de grens met Vietnam over, verspreidden propaganda en rekruteerden en trainden lokale jongens om een guerrillastrijd aan te gaan – eerst tegen de Japanners, vanaf 1945 tegen de teruggekeerde Fransen.

Als leider van de guerrilla onderging Ho Chi Minh een transformatie. Droeg hij blijkens een foto uit 1938 nog een colbertje met stropdas en was hij glad geschoren, eenmaal in Vietnam presenteerde hij zich als de monnikachtige dienaar van de Vietnamese bevrijding. Hij kleedde zich eenvoudig, liet een vlasbaardje staan en nam de naam Ho Chi Minh (‘hij die verlicht’) aan. Hij voelde zich als een vis in het water tussen de boerenbevolking, maar bleef de politiek strateeg. Om een grote aanhang te verwerven, richtte de door hem opgerichte Vietminh zich niet alleen op de arme boerenklasse, maar ook op rijkere boeren, stedelijke elites en intellectuelen.

Ho ging ook op zoek naar buitenlandse steun. Daarbij had hij baat bij de talrijke Chinese communistische contacten van de afgelopen decennia, onder andere met Zhou Enlai, de rechterhand van Mao Zedong. Achteraf gezien was dit cruciaal, want met Chinese steun slaagde de Vietminh erin de strijd met de Fransen vol te houden, totdat hieraan in 1954 een einde kwam met de vredesconferentie in Genève (zie kader ‘Noord en Zuid’).

Ho Chi Minh was geen gevreesd dictator, eerder een gerespecteerde en charismatische primus inter pares. Terwijl hij voor de bevolking de mythische leider werd – iets dat hij zelf actief nastreefde –, was zijn positie in de politieke top kwetsbaar. Hij kreeg het verwijt dat hij zich in Genève door de Fransen had laten paaien met het vooruitzicht dat er na twee jaar in heel Vietnam verkiezingen zouden plaatsvinden, zodat het land alsnog onder zijn leiding kon worden verenigd. Al snel werd duidelijk dat het door de Verenigde Staten gesteunde Zuid-Vietnamese regime hier absoluut niet aan wilde meewerken. Hierdoor kreeg de militante groep in het Noord-Vietnamese Politburo, onder leiding van Le Duan en Le Duc Tho, steeds meer invloed. Deze groep stuurde aan op een gewelddadige bevrijding van het zuiden, terwijl Ho juist de gematigde factie steunde die eerst Noord-Vietnam wilde opbouwen.

Hij bleek in deze jaren wel degelijk een overtuigd communist. Op advies van China stelde hij zich achter grootschalige landbouwhervormingen, als eerste stap naar een egalitaire samenleving. Die hervorming kostte tussen de 5000 en 15.000 Vietnamezen het leven, terwijl duizenden naar werkkampen werden gestuurd. Volgens een partijgenoot deed Ho in kleine kring dan wel zijn beklag over het vaak willekeurig toegepaste geweld, maar hij greep niet in – dat durfde hij niet aan. Om een volksopstand in de kiem te smoren, bood hij in 1956 echter wel publiekelijk zijn excuses aan voor de misdaden die in naam van de partij waren gepleegd. Twee jaar later nationaliseerde het regime duizenden bedrijven en ondergingen hun eigenaren een ‘heropvoeding’.

Eind jaren vijftig verloor Ho Chi Minh steeds meer de controle over wat hij zelf in gang had gezet. Het lukte hem aanvankelijk de militante groep in te tomen en een militaire confrontatie met de Verenigde Staten te vermijden, maar in 1963 belandde hij – inmiddels 73 jaar – op een zijspoor. Ruim een jaar later was het oorlog en accepteerde Ho Chi Minh de rol van iconisch, maar machteloos leider. Terwijl hij wereldwijd de personificatie werd van de oorlog tegen de Verenigde Staten, had hij niets te zeggen over de militaire strategie.

Na zijn dood, op 2 september 1969, bleek dat de verering onder de jongere bestuurders niet zover ging dat zij zijn laatste wens respecteerden. Ho wilde dat zijn as over het zuiden, midden en noorden van Vietnam zou worden verspreid, maar in plaats daarvan besloot het Politburo zijn lichaam te balsemen en als tastbaar symbool van de Vietnamese revolutie in een mausoleum te plaatsen – en daar ligt het nog steeds. Onlangs nog riep Hanoi de hulp van Russische balsemexperts in opdat het lichaam van de charismatische leider ook door toekomstige generaties bewonderd kan worden.