De wereldbrand van 1914 sloeg niet over naar Nederland, maar in 1918 bleek de waterschade niettemin aanzienlijk. Datzelfde gold, in misschien nog wel sterkere mate, voor Nederlands-Indië. Aan het wel en wee van de parel in het Nederlandse koloniale bezit in die periode is nooit veel aandacht besteed, en om die reden alleen al is dit omvangrijke werk van de Leidse hoogleraar Kees van Dijk een welkome aanvulling op de Nederlandse geschiedschrijving rond de Eerste Wereldoorlog.
Net als het neutrale moederland werd ook de kolonie kort na het uitbreken van de vijandelijkheden onderdeel van de Britse blokkadepolitiek: de in- en uitvoer van goederen werd door de Royal Navy aan strenge banden gelegd en de Britten controleerden en censureerden ook het in- en uitgaande post- en telegraafverkeer. Het grotendeels wegvallen van alle contacten met het moederland had ingrijpende politieke, economische en sociale gevolgen.
De gouverneur-generaal begon zelfstandiger op te treden, omdat instructies van het departement van Koloniën in Den Haag slechts met grote vertraging arriveerden. De handel met Europa viel voor een belangrijk deel weg, zodat in de Aziatische regio nieuwe handelspartners gezocht en gevonden werden. Dit kon echter niet voorkomen dat, net als in Nederland, ook in Nederlands-Indië de schaarste in de twee laatste oorlogsjaren toesloeg.
Belangrijker dan dit alles was echter dat de oorlogstoestand aantoonde hoe kwetsbaar Nederlands koloniaal bezit was. Van Dijk stelt onomwonden dat het voor vriend en vijand duidelijk was dat Nederland zijn kolonie nooit tegen een vijandelijke aanval zou kunnen verdedigen. Van de kleine vloot en het al net zo kleine en slecht uitgeruste leger viel niet veel te verwachten.
Het idee om de legermacht aanzienlijk te versterken door een algemene dienstplicht in te voeren werd overwogen, maar door een angstig bestuur afgewezen: bewapende inlanders zouden zich weleens tegen het Nederlandse bestuur kunnen keren. Toch was er onder Javaanse nationalisten geen grote drang om het Nederlands bestuur omver te werpen. Men achtte de Javaan nog niet rijp voor onafhankelijkheid en de Nederlandse overheersing was wellicht te verkiezen boven die van een grootmacht als Groot-Brittannië of Japan.
De auteur beschrijft dit alles met grote kennis van zaken, maar zijn boek ontbeert een goede balans. Van Dijk richt zich naast de gevolgen voor de economie te nadrukkelijk op het wel en wee van de nationalistische bewegingen tijdens de oorlogsjaren, zonder die in een duidelijk kader te plaatsen. Oppositiebewegingen en hun leiders worden uitvoerig beschreven, maar de Nederlandse bestuurlijke en militaire organisatie en de persoonlijkheden van de machthebbers – de minister van Koloniën Pleyte, de gouverneurs-generaal Idenburg en Van Limburg Stirum, hun belangrijkste adviseurs Snouck Hurgronje, Rinkes en Hazeu, en de bevelhebbers van leger en marine – worden niet of nauwelijks belicht.
Een overzichtskaart van Nederlands-Indië ontbreekt eveneens. Essentiële informatie wordt niet of te laat gegeven. Dat het leger zwak was, wordt al in de eerste hoofdstukken gesteld, maar pas op bladzijde 500 wordt (en dan nog terloops) vermeld dat de legersterkte niet veel meer dan 35.000 bedroeg (ter vergelijking: het in 1914 gemobiliseerde Nederlandse veldleger telde ruim 90.000 man).
Toch slaagt dit boeiende boek er zeker in een verhelderend beeld van Nederlands-Indië tijdens en onmiddellijk na de Eerste Wereldoorlog te geven. Maar het is niet alomvattend genoeg om de status van standaardwerk te verwerven. En dat is licht teleurstellend, omdat de indruk bestaat dat de auteur daar wel toe in staat zou zijn geweest.
Paul Moeyes is auteur van Buiten schot. Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914-1918 (2001) en De sterke arm, de zachte hand. Het Nederlandse leger en de neutraliteitspolitiek 1839-1939 (2006).
Dit artikel is exclusief voor abonnees
