Armenië en Azerbeidzjan voeren al decennialang strijd over Nagorny Karabach, een enclave in Azerbeidzjan met een Armeense bevolking. Vandaag de dag is het bergachtige gebied feitelijk onafhankelijk, hoewel de internationale gemeenschap het niet als een zelfstandig land erkent. Het conflict kent een lange geschiedenis die begint bij de Russische tsaren. De laatste gevechten vonden afgelopen september plaats. Waarom laait dit conflict steeds op?
Nagorny Karabach ligt ingesloten tussen Armenië en Azerbeidzjan, ten zuiden van het Kaukasusgebergte. De Kaukasus is door zijn ligging van oudsher een kruispunt van culturen waar Europese en Aziatische volken al sinds de Oudheid handel met elkaar drijven. Zowel het christendom als de islam kregen er in hun vroege dagen voet aan de grond. In de vierde eeuw bekeerden de eerste koninkrijken van de Kaukasus zich tot het christendom. Toen moslims halverwege de zevende eeuw het Perzische rijk veroverden, streek ook de islam in het gebied neer.
Het is een regio waar altijd geopolitieke breuklijnen doorheen liepen. Machtige beschavingen hebben er veelvuldig om gestreden. Tijdens de Middeleeuwen vochten de Ottomanen en Perzen er geregeld tegen elkaar en in de negentiende eeuw mengde het Russische Rijk zich in de strijd om de Kaukasus. Tsaar Alexander II trok in de tweede helft van deze eeuw aan het langste eind, waarna de Kaukasus een Russische kolonie werd.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Meer lezen over Nagorny Karabach? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Volgens Sara Crombach, Kaukasusdeskundige en docent aan de Universiteit van Amsterdam, begonnen de vijandige betrekkingen tussen Armenen en de plaatselijke moslims (later de Azeri’s) toen te ontstaan. ‘De tsaren stelden een pikorde in en pasten een verdeel-en-heersbeleid toe. De christelijke Armenen genoten een hogere status dan de islamitische volken. Dat is een belangrijke bron van onderlinge onvrede.’ De Armenen werden ingezet om dit deel van het Russische Rijk te beschermen tegen de Ottomaanse en Perzische dreiging. En om de Kaukasische moslimvolkeren, door de tsaren als onbetrouwbaar beschouwd, te controleren.
Stalin twijfelt
Toen de Eerste Wereldoorlog in 1918 ten einde kwam, verkeerde het voormalige Russische Rijk in chaos. De nasleep van de Oktoberrevolutie, waarbij de bolsjewieken de macht grepen, stortte het imperium in een burgeroorlog die in alle windstreken van het rijk werd uitgevochten.
Ook in de Kaukasus streden verschillende partijen tegen elkaar. Armenen en Azeri’s vochten voor onafhankelijkheid tegen zowel Russische legers als Turkse aanvallers. Maar ook tegen elkaar: ‘Nagorny Karabach was tijdens de kortdurende onafhankelijkheid van Armenië en Azerbeidzjan al een twistpunt,’ legt Crombach uit. ‘Omdat er een Armeense meerderheid woonde, vond Armenië het een onderdeel van zijn grondgebied.’
Armenië en Azerbeidzjan kregen geen tijd om de strijd te beslechten. Aan het begin van de jaren twintig heroverde het Rode Leger beide landen en werden het Sovjetrepublieken. ‘Stalin wist niet meteen wat hij met Nagorny Karabach aan moest,’ vertelt Crombach. ‘Maar het maakte op dat moment weinig verschil. Azerbeidzjan, Armenië en Georgië werden aanvankelijk ondergebracht in één Transkaukasische Federatieve Republiek.’
Toen Stalin deze in 1936 weer opsplitste, was Nagorny Karabach een ‘autonome oblast’ binnen Azerbeidzjan: een provincie met een eigen bestuur. Dat was tegen het zere been van zowel Azerbeidzjan als Armenië. De Armenen maakten meermaals bezwaar tegen deze status – zonder succes. In de daaropvolgende decennia bouwde de frustratie over Nagorny Karabach zich dan ook gestaag op.
Bloedige oorlog
De spanningen tussen Armenië en Azerbeidzjan bereikten het kookpunt toen de eerste barsten in de macht van de Sovjet-Unie zichtbaar werden. Nadat Azerbeidzjan de macht van het autonome bestuur begon te ontmantelen en er in Nagorny Karabach werd gestemd voor aansluiting bij Armenië, vonden er vanaf 1988 over en weer pogroms plaats die veel burgers het leven kostten.
In 1992, toen de Sovjet-Unie was opgeheven en beide landen weer onafhankelijk waren, mondde het conflict uit in een bloedige oorlog tussen Azerbeidzjan en de separatistische strijders van Nagorny Karabach, die werden gesteund door Armenië. Totdat in 1994 een staakt-het-vuren werd bereikt, vielen er tussen de 30.000 en 40.000 doden. De gevechten stopten onder druk van de internationale gemeenschap en Azerbeidzjan moest veel gebied prijsgeven. ‘Mede dankzij Russische steun kwam Armenië als winnaar uit de strijd,’ vertelt Crombach.
De jonge democratische regering van Azerbeidzjan, in 1992 gekozen, moest vanwege dit verlies het veld ruimen. De voormalige leider van de Sovjetrepubliek Heijdar Alijev kwam terug aan de macht. Dankzij zijn harde opstelling tegen Armenië kon hij het land stevig in zijn greep houden. Ook zijn zoon Ilham Alijev, de huidige Azerbeidzjaanse president, voedt nog altijd de vijandigheden.
Kunstmatig conflict
Wie de historische ontwikkeling van het conflict beschouwt, denkt misschien dat het conflict tussen Armenen en Azeri’s een religieus of etnisch karakter heeft. Maar dat is niet terecht, benadrukt geopolitiek analist Isa Yusibov. ‘Het gaat in werkelijkheid helemaal niet over religie of identiteit. De Sovjet-Unie hield dit conflict in leven om de Kaukasus te kunnen controleren. En ook voor Rusland bleef het een middel om invloed te behouden in de regio.’
Dat verklaart volgens Yusibov ook waarom Rusland zich achter Azerbeidzjan schaarde bij de opleving van geweld in 2020. ‘Moskou hoopte dat een verlies van Armenië ertoe zou leiden dat de huidige Armeense regeringsleider, Nikol Pasjinian, naar huis zou worden gestuurd.’ Pasjinian, die in 2018 aan de macht kwam na de zogenaamde Fluwelen Revolutie, vaart een gematigde koers en zoekt toenadering tot het Westen. Ondanks de wens van Rusland bleef de regering van Pasjinian zitten. ‘De bevolking zat er niet op te wachten dat de pro-Russische oppositie aan de macht kwam,’ aldus Yusibov.
Toch betekent dat niet dat de Russische invloed op dit conflict en in de Kaukasusregio verdwenen is. ‘Ruslands positie is verzwakt, zeker sinds het Oekraïne binnenviel, maar het blijft de belangrijkste factor in het conflict over Nagorny Karabach’, zegt Yusibov. Wel ziet hij dat Azerbeidzjan en Armenië hun blik op andere landen richten. ‘Beide landen vragen zich af wat ze eigenlijk nog aan Rusland hebben. Armenië trekt naar Turkije en Iran, terwijl Azerbeidzjan een goede relatie met Israël heeft.’ Het bevestigt volgens hem dat Armenen en Azeri’s niet in conflict zijn vanwege religie of etniciteit. ‘Het conflict is vooral een geopolitiek project geweest, eerst van de Sovjet-Unie en nu van Rusland.’
Vrede op komst?
Volgens Yusibov is Rusland dan ook de belangrijkste reden dat er nooit vrede kwam. ‘Moskou had daar geen baat bij. Dankzij het conflict behield het invloed in de regio.’ Maar door recente geopolitieke verschuivingen denkt hij dat vredesonderhandelingen kansrijker zijn geworden. ‘De aanwezigheid van de EU kan daar aan bijdragen en nieuwe escalaties mogelijk voorkomen.’
In oktober kondigde de EU aan een vredesmissie te sturen naar Nagorny Karabach. Een historische ontwikkeling, meent Yusibov. ‘De EU heeft zich altijd een beetje afzijdig gehouden in dit conflict.’ Hij denkt dat de EU de verzwakte positie van Rusland als een kans ziet. ‘Maar de energiecrisis in Europa zal ook een belangrijke rol spelen.’ In de Kaukasus en in Centraal-Azië is veel olie en gas aanwezig, die een aantrekkelijk alternatief zijn voor fossiele brandstoffen uit Rusland.
Crombach is minder optimistisch: ‘De Armeense en Azerbeidzjaanse bevolkingen zijn decennialang gevoed met vijandige retoriek en hebben nooit serieus onderhandeld. Zonder dialoog zal dit conflict blijven oplaaien.’ De recente oplaaiing van afgelopen september kan volgens haar niet losgezien worden van de oorlog in Oekraïne. ‘Het gas- en olierijke Azerbeidzjan gebruikt de zwakte van Rusland om zijn eigen positie te versterken.’