‘Doe-burgers’ worden ze genoemd: Nederlanders die met een kleine club gelijkgestemden onderling hun kinderopvang of groene-energieopwekking organiseren. Sommigen van hen richten nu ook lokale zorgcoöperaties op, die voor hun leden zorg in de wijk realiseren. ‘Deze burgerinitiatieven betekenen een terugkeer naar de basis van het Nederlandse ziekenfondsstelsel,’ zegt Karel Peter Companje, docent geschiedenis zorgverzekeringen bij het Kenniscentrum Historie Zorgverzekeraars aan het VU medisch centrum.
‘Eind negentiende eeuw ontstonden vanuit de vakbeweging onderlinge ziekenfondsen. Het schoolvoorbeeld is de Haagse coöperatie De Volharding. Die begon in 1879 met een bakkerij om arbeiders van betaalbaar brood te voorzien. Daarna werd de coöperatie uitgebreid met een ziekenfonds dat de risico’s dekte van alle participanten en hun gezinsleden: bejaarden, kinderen, zieken en gezonden. Leden betaalden niet alleen premie, maar vormden ook het bestuur.
Onderlinge ziekenfondsen wilden de zorg volledig in eigen hand houden. Ze namen eigen artsen in loondienst en richtten apotheken op. Het grote ideaal was een eigen ziekenhuis. De Volharding had zo’n hospitaal.
Naast ziekenfondsen die medische kosten vergoedden waren er vanaf het begin van de negentiende eeuw verzekeraars die het inkomen compenseerden dat mensen vanwege ziekte misliepen. De Volharding verzekerde ook loonderving. In 1913 loodste de antirevolutionaire minister van Landbouw, Nijverheid en Handel A.S. Talma de eerste Ziektewet door het parlement, waardoor iedere zieke werknemer recht kreeg op een uitkering. De wet trad overigens pas in 1930 in werking.
Het idee van coöperatieve zorgvoorzieningen in eigen beheer werd de nek omgedraaid in 1941, tijdens de Duitse bezetting. Toen werd een voor de meeste Nederlanders verplichte ziekenfondsverzekering in het leven geroepen. Het was voor de ziekenfondsen niet meer mogelijk om eigen zorginstellingen te beheren. Na de oorlog is deze maatregel gedeeltelijk teruggedraaid. Tot in de jaren negentig hebben sommige ziekenfondsen eigen apotheken en tandartspraktijken overeind gehouden.
Ondertussen vond er in de jaren tachtig een professionaliseringsslag plaats. In 1984 werden overal raden van bestuur opgericht, ook bij de onderlinge ziekenfondsen. Zo kwam er een scheiding tussen het dagelijks bestuur en het algemeen beleid, dat nog steeds door ledenraden werd bepaald.
Inmiddels zijn door fusies nog maar een paar grote zorgverzekeraars in Nederland overgebleven, zoals Achmea, VGZ, Menzis en CZ. Verzekeraars als Achmea en VGZ profileren zich als coöperatieve maatschappijen, maar de oude coöperatieve grondslag van zorg door en voor de leden is verdwenen. Bij Achmea zijn alle aandelen in handen van de vereniging; het bestuur van de Vereniging wordt benoemd en niet meer verkozen door een algemene ledenvergadering van de cliënten.
Dat sommige burgers nu lokaal weer zorgcoöperaties oprichten, komt denk ik voort uit een gebrek aan zorg in de buurt. De oude kruisverenigingen en wijkzusters hebben sinds de jaren negentig plaatsgemaakt voor grotere thuiszorgorganisaties, en de GGD is grotendeels uit de buurten verdwenen. Daarom slaan sommige burgers nu de handen ineen om gezamenlijk zorg op wijkniveau te organiseren.
Ik vraag me af of deze coöperaties nieuwe stijl een lang leven beschoren zal zijn. Als het blijft bij spontane, kleinschalige initiatieven, dan is de kans groot dat ze snel weer uitsterven. Want op het moment dat je hoogwaardige zorg wilt aanbieden, zijn er grote sommen geld nodig. Daarvoor moet het aantal leden fors omhoog, waardoor de coöperaties de buurt uit groeien, en moet risicodragend kapitaal worden gevonden. Je komt als coöperatie dan in feite weer terecht in het reguliere circuit van zorgverzekeraars.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
