De periode rond het jaar 1000 lijkt een zwart gat in de Nederlandse geschiedenis. Maar juist in die tijd veranderden onze streken ingrijpend, met dank aan nieuwe machthebbers en een nieuwe religie.
De spade is 83 centimeter lang, geheel van hout, en gezien zijn ouderdom in wonderbaarlijk goede staat. Ergens in de tiende eeuw is dit voorwerp vervaardigd als graafwerktuig – net in de tijd dat men in onze waterige streken op grote schaal dijken begon op te werpen en sloten begon te graven. Was rond het jaar 900 70 procent van het latere Nederland ongerepte natuur, in 1100 was het omgekeerd: 70 procent van het land was in cultuur gebracht.
De twee eeuwen die het jaar 1000 flankeren worden vaak gezien als een zwart gat in onze geschiedenis – de Canon van Nederland noemt alleen de oertekst ‘Hebban olla vogala’. Maar in werkelijkheid gebeurde er nogal wat: niet alleen de bodem ging op de schop. Buiten de dagelijkse levenssfeer van de bewoners voltrok zich een machtsverschuiving. De Frankische Karolingen waren na twee eeuwen uitgespeeld; de nieuwe machthebbers waren de Saksische keizers van de Ottoonse dynastie. Zij stichtten het Heilige Roomse Rijk, waar ook onze streken deel van uitmaakten.
Veelzeggend portret
Het vroegst bekende portret van bij naam bekende ‘Nederlanders’ stamt uit de tiende eeuw. Graaf en gravin Dirk II en Hildegard van Holland staan samen afgebeeld in het Evangeliarium van Egmond. Dit ter ere van het feit zij deze bundel met evangeliën aan de abdij van Egmond hadden geschonken. De overhandiging vond waarschijnlijk plaats tijdens de wijding van de kloosterkerk die de abdij ook al aan hen te danken had.
De Ottonen hadden hun thuisbasis in het tegenwoordige Duitsland, maar kwamen wel regelmatig deze kant op. Ze hadden hier meerdere paleizen van waaruit ze relaties met hun westelijke onderdanen onderhielden. Maar bij afwezigheid van de keizer was de bisschop van Utrecht de machtigste man. Die had niet alleen op religieus gebied het hoogste gezag, de keizer voorzag hem ook van wereldse autoriteit.
In diezelfde twee eeuwen kreeg de kerstening een nieuwe dimensie. Het aantal kloosters groeide en van daaruit werden parochies gevormd. De horizon veranderde zichtbaar: kerktorens verhieven zich boven het nieuw ontgonnen boerenland. De gelovigen begonnen regelmatig naar de kerk te gaan en het christendom nestelde zich stevig in hun geestesleven.
Een Nijmeegse keizerin
De Ottoonse dynastie was niet alleen een mannenzaak. Van 973 tot 983 zwaaide een vrouw de scepter over het Heilige Roomse Rijk: keizerin Theophanu, weduwe van Otto II. Ze kwam hier vaak, en verbleef dan het liefst in de keizerlijke palts in Nijmegen. Het lijkt er zelfs op dat ze haar zoon en troonopvolger Otto III op ‘Nederlands’ grondgebied ter wereld bracht.
Ons land was destijds een onbetekenend uithoekje van de aarde, maar toch drong de verre buitenwereld er zeker in door. In de kloosters kopieerden monniken handschriften uit andere werelddelen. Toen al kwam medische en kosmologische kennis uit de Arabische wereld binnen – ook al bereikte die de gewone man niet direct.
En zo vult dat zogenaamde ‘zwarte gat’ zich toch nog met beelden. Van kerkgangers, machtige bisschoppen, nijver kopiërende monniken. En van mannen die met hun spades het landschap voor altijd veranderden.
Tentoonstelling
Dit beeldessay is gebaseerd op de tentoonstelling Het jaar 1000. Nederland in het midden van de Middeleeuwen van het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Ruim 400 objecten geven een beeld van een relatief onbekende periode in onze geschiedenis. Te zien van 13 oktober tot 17 maart.
Openingsbeeld: Ivoren Majestas Domini (Christus in majesteit). Keizer Otto II, keizerin Theophanu en hun zoon Otto III knielen voor Christus, 983. Bron: Civiche Raccolte d’Arte Applicata, Castello Sforzesco, Milaan.
