Israël en Zuid-Afrika waren ongemakkelijke vrienden

Antisemitisme kwam niet alleen bij de Ossewabrandwag en andere fascistische groeperingen voor. Ook in de parlementaire politiek stond het ‘Joodse vraagstuk’ hoog op de agenda in de jaren dertig en veertig. De Nasionale Party, die destijds in de oppositie zat, protesteerde hevig tegen de (in aantallen zeer bescheiden) immigratie van Joden uit Europa. De partij streefde naar emancipatie en politieke macht voor het Afrikaner volk, en beschouwde Joden als hinderpalen. Zij zouden cultureel wezensvreemd zijn, op pro-Britse partijen stemmen en snel dominante posities in de economie verwerven. In de provincie Transvaal mochten Joden geen lid zijn van de Nasionale Party.

Toen de Tweede Wereldoorlog was afgelopen, matigde de partij haar anti-Joodse retoriek. Om bij de verkiezingen van 1948 een kans te maken Smuts te verslaan, kon partijleider Daniël Malan elke witte stem gebruiken. Zijn strategie werkte. Met een minderheid aan stemmen, maar een meerderheid aan gewonnen kiesdistricten kwam de Nasionale Party aan de macht. Zij kon vanaf toen beginnen aan haar grote project: van Zuid-Afrika een apartheidsstaat maken.

Ook na de verkiezingen stelden de Nationalisten zich verzoenlijk op tegenover de Joodse gemeenschap in Zuid-Afrika. De stichting van de staat Israël speelde daarbij een grote rol. Joodse migranten hadden nu immers een eigen thuisland om naartoe te gaan. De successen van de zionisten in hun strijd voor een eigen staat wekten bewondering bij veel Afrikaners. In 1953 bracht Malan een bezoek aan Israël. Weliswaar slechts als privépersoon, maar hij werd hartelijk ontvangen door premier David Ben-Goerion. Malan, die eerder in zijn leven dominee was geweest, voelde een verbondenheid tussen Israël en het Afrikaner volk.

Of Ben-Goerion die ook voelde, is twijfelachtig. Eind jaren vijftig begon Israël zich kritisch op te stellen tegenover het apartheidsregime. De (linkse) regering hoopte hiermee haar relaties met andere Afrikaanse landen te verbeteren en uit haar regionale isolement te breken. Israël steunde in 1961 als enige westerse land in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties een aantal resoluties tegen Zuid-Afrika. Ben-Goerion motiveerde die stap met een verwijzing naar de Joodse geschiedenis: ‘Wij hebben de smaak van rassendiscriminatie duizenden jaren geproefd, en kunnen niet onverschillig blijven tegenover een regime dat zulke jammerlijke discriminatie in praktijk brengt.’

Maar in de jaren zeventig veranderde Israël zijn opstelling. Het land kreeg na de Zesdaagse Oorlog van 1967, waarin het leger de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook bezette, zelf steeds meer internationale kritiek te verduren. Het ene na het andere Afrikaanse land riep zijn ambassadeur terug. Nu de politiek van toenadering tot de vijanden van Zuid-Afrika was mislukt, koos Israël voor een shift of alliances.

Het apartheidsregime ontving haar verloren vriend met open armen, want zij leed onder de toenemende druk van internationale sancties. De Zuid-Afrikaanse krijgsmacht betrok haar materieel vanouds uit Groot-Brittannië, maar de Labour-regering had de levering van nieuwe wapens stopgezet. Andere landen, waaronder Israël, waren bereid in het gat te springen. Zo leverde Israël radarsystemen, nachtkijkers en met raketten bewapende schepen. Israël ging zelfs door met wapens exporteren naar Zuid-Afrika nadat de Verenigde Naties in 1977 een algemeen bindend embargo afkondigden.

Het aantreden van een rechtse regering onder leiding van Menachem Begin hielp om de relaties tussen Tel Aviv en Pretoria verder te verbeteren. Hoewel Israël zich naar buiten toe kritisch over de apartheid bleef uiten, konden de twee landen het achter de schermen best met elkaar vinden. Israël hielp Zuid-Afrika zelfs met het ontwikkelen van nucleaire wapens, waardoor het apartheidsbewind uiteindelijk beschikte over zes kernkoppen. Waar die hulp precies uit bestond en hoe cruciaal die was, is tot op de dag van vandaag niet opgehelderd. Maar dat Israël en Zuid-Afrika nucleaire kennis hebben uitgewisseld, is zeker.

Echt hartelijk kun je de relatie tussen Israël en Zuid-Afrika desondanks niet noemen. Over de hele periode van 1948 tot het einde van de apartheid in 1994 zie je een beweging van aantrekken en afstoten. Dat de Israëli’s de banden aanhaalden vanaf het midden van de jaren zeventig, had te maken met pragmatische Realpolitik en niet met emotionele of ideologische affiniteit. Ze wilden zich zo min mogelijk afficheren met het verfoeilijke regime in Pretoria, en hielden de samenwerking liever buiten het oog van de internationale gemeenschap. Van de kant van de Zuid-Afrikanen leek de liefde oprechter, maar ook zij hadden uiteindelijk weinig vrijheid om hun vrienden te kiezen. Ook is moeilijk te geloven dat de Nationalisten volledig waren veranderd van antisemieten in vrienden van het Joodse volk.

Is de aanklacht van de huidige Zuid-Afrikaanse regering, die voortkomt uit de grootste verzetsbeweging tegen apartheid, haar wraak op Israël voor zijn historische zonde? Vermoedelijk spelen er veel meer motieven een rol, die minder met het verleden te maken hebben dan met de hedendaagse buitenlandse politiek. Zo is Zuid-Afrika een bondgenoot van China en Rusland, twee grootmachten die er alles aan doen om de positie van de Verenigde Staten en hun bondgenoten te verzwakken. De drie landen hielden een jaar geleden gezamenlijke marine-oefeningen voor de Zuid-Afrikaanse kust. Maar wanneer in de zaak Zuid-Afrika versus Israël de geest van de geschiedenis wordt opgeroepen, zullen aan Zuid-Afrikaanse kant de gedachten teruggaan naar die ontmoeting tussen Vorster en Peres in 1976.

Openingsbeeld: John Vorster en Yitzhak Rabin. Bron: ANP.