Engeland mag eindelijk het Tapijt van Bayeux lenen. Het wandkleed was bedoeld als propaganda

Bijna duizend jaar lang was hij niet meer dan een figurant in het succesverhaal van Willem de Veroveraar, de stamvader van het huidige Britse koningshuis. Maar inmiddels is er een duidelijk herwaardering van Harold, de koning die in de beroemde Slag bij Hastings door Willem werd verslagen. Harold was geen verrader, maar een man van eer. 

Volgens de overlevering stond de Normandische hertog Willem op maandag 9 januari 1066 op het punt om op jacht te gaan, toen de boodschapper uit Londen arriveerde. De informant bracht zowel goed als uitermate slecht nieuws naar Willems landgoed in Quevilly. Het goede nieuws was dat de Engelse koning Edward zijn laatste adem had uitgeblazen en op 6 januari in Westminster Abbey ter aarde was besteld. Het slechte nieuws was dat er die diezelfde dag nog in dezelfde nieuwe kerk een kroning had plaatsgevonden. In een vergadering van de wittan, de raad van Engelse edelen, was besloten dat Harold Godwinson, graaf van Wessex, de kinderloze Edward zou opvolgen.

Op het eerste gezicht was dat een logische keus: Harold stond al lang bekend als de belangrijkste generaal, diplomaat en op een na machtigste man van Engeland. Willem was echter des duivels. Van een plezierige jacht kon deze dag geen sprake meer zijn. In plaats daarvan stak de hertog de Seine over, terug naar zijn paleis in Rouen, en riep zijn belangrijkste adviseurs bij elkaar.

Zijn boodschap aan zijn vertrouwelingen – onder wie halfbroer Odo, door Willem benoemd tot bisschop van Bayeux – liet aan duidelijkheid niets te wensen over: de verraderlijke Angelsaks Harold moest op eigen bodem een lesje worden geleerd. De Engelse troon behoorde maar aan één iemand toe en dat was beslist niet Harold Godwinson.  

Willems bitterheid kwam vooral voort uit een heilige eed die Harold twee jaar eerder zou hebben afgelegd in de kathedraal van Bayeux. Met zijn handen op twee relikwieën had hij plechtig gezworen dat hij na Edwards dood Willems aanspraak op de Engelse troon zou steunen. Een wens die overigens door de oude koning Edward leek te worden gedeeld. Had hij Harold destijds niet juist naar Normandië gestuurd om Willems ambities te polsen? Alleen al om zijn eer te redden moest Willem nu wel een vloot van minstens zevenhonderd oorlogsschepen bouwen en diezelfde zomer nog het Kanaal oversteken.          

Hoe het verderging leert ieder Engels kind op de basisschool: de legers van Harold en Willem zouden elkaar uiteindelijk bij het eerste ochtendgloren van de 14e oktober 1066 treffen op een heuvel ten noorden van Hastings in Zuid-Engeland. Een dag lang wisten de Angelsaksen achter hun muur van schilden de aanvalsgolven van Willems infanterie, boogschutters en ridders te paard af te slaan.

Maar aan het eind van de dag maakte de linkerflank een klassieke fout door achter vluchtende tegenstanders aan te rennen. Dat gaf de Normandische cavalerie de kans een wig te drijven in de Engelse linies. Koning Harold sneuvelde – al dan niet geraakt door een pijl in zijn oog – en werd reeds dood dermate zwaar toegetakeld dat identificatie niet of nauwelijks meer mogelijk was. 

Later die maand liet Willem zich in Westminster Abbey tot koning kronen, waarmee hij alsnog de buit binnenhaalde waar hij volgens hem recht op had. Zijn overwinning in de Slag bij Hastings wordt tot op de dag van vandaag beschouwd als een nieuw begin in de Engelse geschiedenis, alleen al vanwege het feit dat de huidige koningin Elizabeth rechtstreeks van hem afstamt en vanwege de Franse namen en woorden die hij achterliet in de Engelse taal. Willem verwierf er de eretitel ‘de Veroveraar’ mee. 

En Harold? Die was bijna duizend jaar lang niet meer dan een figurant in Willems succesverhaal. Niet toevallig is er over hem veel minder bekend dan over zijn grote tegenstander. We weten zelfs niet zeker in welk jaar hij is geboren; hooguit dat het ergens rond 1020 moet zijn geweest. Geschiedenis wordt nu eenmaal geschreven door de overwinnaars, niet door de verliezers.  

Maar is dat gebrek aan aandacht voor Harold terecht? Geven bronnen als het zeventig meter lange Tapijt van Bayeux – tussen 1066 en 1077 vervaardigd in opdracht van bisschop Odo, die na de Slag bij Hastings ook tot hertog van Kent was gebombardeerd – wel betrouwbare informatie over alles wat er tijdens dat beroemde jaar 1066 werkelijk is gebeurd? Binnen én buiten Engeland wordt daar steeds meer aan getwijfeld.

Acteur en documentairemaker Tony Robinson maakt een film over Harold voor de Britse zender Channel 4 en komt daarin tot de conclusie dat ‘een grote Britse held sinds 1066 is genegeerd’. En de Amerikaanse hoogleraar Benton Rain Patterson stelt in zijn boek Harold & William dat eerstgenoemde ’te heroïsch was om slechts te worden herinnerd als de laatste Angelsaksische koning’.

In de ogen van Patterson is het tapijt met de visuele uitbeelding van de verovering van Engeland ‘bewuste propaganda’ van de Normandiërs. Een goed voorbeeld vormen de passages waarin Harolds reis als gezant van koning Edward naar Rouen aan de orde komt. Getroffen door een storm drijven hij en zijn bemanning in 1064 weg van de Normandische kust, om bij de monding van de Somme te landen. Daar zou hij gevangen zijn genomen door graaf Guy de Ponthieu, die hem – waarschijnlijk pas nadat er een stevig losgeld was betaald – aan Willem overdroeg. Een gebaar waarmee deze Harold duidelijk aan zich verplichtte. 

Ook te zien op het Tapijt van Bayeux is hoe Harold later trouw zweert aan zijn gastheer. Willem is, hoewel hij zit, iets groter afgebeeld dan Harold, met de kennelijke bedoeling zijn superioriteit te benadrukken. De aanwezigen wijzen naar het tafereel om er extra de aandacht op te vestigen. Eén toeschouwer legt zijn hand op zijn hart, waarmee ook het heilige van de plechtigheid nog eens is onderstreept. Het bijschrift luidt, in vertaling uit het Latijn: ‘Waar Harold een eed aflegde aan hertog Willem.’ 

Deze gelofte speelde destijds een cruciale rol in de ‘pr-campagne’ rond Willems invasie van Engeland. Het feit dat Harold zijn eed had gezworen op de resten van de heiligen Rasyphus en Ravennus bracht zelfs de paus in het Normandische kamp. De heilige vader zegende Willems missie als ‘een heilige kruistocht’. Harold werd geëxcommuniceerd en veroordeeld tot een eeuwigheid in het vagevuur. Hetzelfde zou gelden voor iedereen die hem in de strijd zou volgen. 

Maar als wij Patterson mogen geloven, was de eed niet geldig, omdat Harold niet vrij was om te kiezen. Weliswaar werd hij in Williams paleis niet formeel in gijzeling gehouden, maar het was duidelijk dat hij het Normandische ridderschap dat hem werd aangeboden niet kon weigeren. Hij werd een vazal van de hertog – uit angst dat de gevolgen vele malen groter zouden zijn als hij Willem voor het hoofd zou stoten door te weigeren. 

Patterson, die naast het Tapijt nog zo’n veertig andere bronnen gebruikte, waaronder Het leven van Harold, een anoniem werk uit 1216, spreekt van ‘kwaadwillige verdraaiingen door Willems volgelingen’. In zijn interpretatie van de gebeurtenissen was Harold geen verrader, maar juist een man van eer. Hij had het volste recht om zijn gelofte aan Willem te vergeten zodra hij weer terug was in Engeland.

Bij Hastings, aldus Patterson, vocht hij als koning voor het behoud van zijn land en zijn inwoners tegen wrede indringers die er niet voor terugschrokken om na hun landing op de Zuid-Engelse kust complete dorpen plat te branden. Patterson noemt het een strijd van goed tegen kwaad. Met in dit geval géén happy end: de man die in dit conflict het goede symboliseerde, dolf het onderspit op het slagveld.  

Toch had het niet veel gescheeld of Harold had gewonnen, benadrukt filmer Tony Robinson. Het grote probleem voor Harold was dat zijn leger, bestaande uit een combinatie van professionele vechtmachines (de zogenoemde housecarls) en tot de wapenen geroepen boeren (de fyrdmen), eenmaal aangekomen bij Hastings allesbehalve fit was. En dat had alles te maken met een onmiskenbare heldendaad die vlak daarvoor was verricht.

Bij Stamford Bridge in het huidige noordelijke graafschap Yorkshire hadden de Engelsen op 25 september 1066 de troepen verslagen van een andere vechtjas die zijn begerige oog op de kroon had laten vallen: Harald Hardrada. Een Noor die zij aan zij streed met Harolds broer Tostig, die eerder met de koning in onmin was geraakt. 

De dood van de bloeddorstige Harald Hardrada en Tostig betekende, zo benadrukt Robinson, meer dan zomaar een overwinning. Koning Harold maakte er een einde mee aan de dreiging van de vikingen, die eeuwenlang de Engelse kusten hadden geplunderd. Maar de prijs was hoog – vooral de housecarls hadden gevoelige verliezen geleden – en Harold had weinig tijd om van zijn triomf te genieten.

Op 1 oktober, op de terugweg naar Londen, maakten tegemoetkomende ruiters hem duidelijk dat wat hij al de hele zomer had gevreesd, nu was gebeurd. Hertog Willem was geland, met een 10.000 man sterke troepenmacht, die behalve uit Normandiërs bestond uit Bretonse en Vlaams-Franse huurlingen. Harold zou met zijn mannen in rap tempo honderden kilometers naar het zuiden moeten marcheren voor een nieuwe confrontatie.

Maar was die confrontatie, de uiteindelijke allesbeslissende Slag bij Hastings die de toekomst van Engeland zou bepalen, eigenlijk wel nodig? Nee, vond Harolds broer en belangrijkste adviseur Gyrth, schrijft Patterson in Harold and William. Volgens Gyrth was het veel verstandiger om op z’n minst te wachten tot het leger was uitgerust en de gaten in de rangen waren aangevuld met nieuwe fyrdmen. En als Harold er dan echt op stond om Willem onmiddellijk aan te pakken, waarom moest dat dan per se onder zijn eigen leiding? Zou het niet een veel beter idee zijn als Gyrth de troepen zou aanvoeren? Dat zou in elk geval het risico wegnemen dat Harold zou sneuvelen en Engeland zonder koning zou zitten. 

Harold echter wilde niets horen van dergelijke wijze raad. Natuurlijk, ook hij besefte dat hij wel erg veel pech had met twee invasies binnen één maand tijd. Maar wachten, zo betoogde hij, zou betekenen dat Willem ongehinderd verder kon optrekken, al plunderend en verkrachtend.

Wat een minstens even belangrijke rol lijkt te hebben gespeeld in zijn blinde strijdlust is het feit dat het conflict met Willem een prestigezaak was geworden. Het leek er welhaast op alsof hij God persoonlijk op het slagveld wilde laten beslissen wie het meeste recht had op de troon van Engeland, schrijft Patterson.  

Die gok pakte dus uitermate slecht uit toen er uiteindelijk slag werd geleverd op Senlac Hill bij Hastings, de plek waar de grote slag één keer per jaar, in oktober, wordt nagespeeld. De impulsieve Harold maakte een vergissing die hij met zijn leven en met zijn koninkrijk zou bekopen. Emoties wonnen het van de noodzaak tot een koele afweging. Trots en koppigheid, niet zozeer verraderlijkheid of ziekelijke ambitie, lijken de eigenschappen die Harold zo’n ondergeschikte plaats hebben bezorgd in het verhaal van de Slag bij Hastings.