Ferdinand aus der Fünten: hoe kon een winkelbediende uitgroeien tot monster?

Hoe groeide een ogenschijnlijk doodnormale winkelbediende uit tot de man die verantwoordelijk was voor de deportatie van tienduizenden Joden uit Nederland? De podcast De Jodenjager portretteert Ferdinand aus der Fünten en trekt parallellen tussen de jaren dertig en het heden.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Aus der Fünten als SS-Hauptsturmführer verantwoordelijk voor de deportatie van tienduizenden Joden uit Nederland. Hij was een van de Vier van Breda: de Duitse oorlogsmisdadigers die een levenslange gevangenisstraf uitzaten in de koepelgevangenis van Breda. Toch is er nooit een portret van hem gemaakt. Dat vormt de aanleiding voor journalist en historicus Rick Blom om in het leven van de SS’er te duiken. Met als belangrijkste vraag: hoe kon een ogenschijnlijk normale winkelbediende uitgroeien tot monster?

Maar er was voor Blom nog een reden om de podcast De Jodenjager te maken. Hij ziet paralellen tussen de vooroorlogse jaren en het heden: opnieuw is rechts-radicalisme normaal en worden groepen buitengesloten, aldus Blom. Democratieën veranderen in autocratieën, met de Verenigde Staten van Donald Trump als belangrijkste voorbeeld. Daarom stelt de maker dat het belangrijk is om de verhalen van mannen als Aus der Fünten te vertellen én te begrijpen, want misschien kunnen we er wel lessen uit trekken.

De Jodenjager begint in het Apeldoornse Bosch, waar Aus der Fünten in 1943 de Joodse inrichting voor zwakzinnigen laat leegruimen. Het zijn beklemmende verhalen: ‘Ernstig zieken worden bij ouderen en lichtere gevallen in vrachtauto’s geladen. De armen met lakens bij elkaar gebonden. Oud en jong, lichamelijk ziek en gezond. Agressief en dement, alles door elkaar heen.’ Zo krijgt het begrip ‘monster’ meteen lading.

Veel ooggetuigen van deze deportatie zijn niet meer in leven, maar dat lost Blom handig op door gebruik te maken van eerdere documentaires. Daarin vertellen toenmalige medewerkers over de ingrijpende gebeurtenis. Het werkt goed: zo lijkt het alsof zij ook aan de podcast hebben meegewerkt. Het toont dat een podcast ook zonder levende ooggetuigen een uitstekend medium kan zijn.

Enerzijds is De Jodenjager een portret van een gewone Duitse man die werkt als kledingverkoper. In de economische crisis van de jaren dertig verliest hij zijn baan, en daarmee ook zijn maatschappelijke status. Het blijkt de geschikte voedingsbodem om lid te worden van de NSDAP en daarna door te stromen naar de SA en de SS. Vanaf daar verloopt de radicalisering geleidelijk, legt hoogleraar Internationale Misdaden Alette Smeulers (RUG) uit. ‘Kleine stapjes, kleine keuzes. Het is een transformatieproces. Niemand wil toch dader zijn?’

Want ondanks alle gruwelijkheden, waar hij nooit spijt voor heeft betuigd, was Aus der Fünten een gewone man die zichzelf niet als dader zag. Dat wordt het best duidelijk aan de hand van een klein schilderijtje, waar de vierde aflevering mee begint. Daarop is een wolkenlucht te zien, met een rietkraag en eenden die opvliegen van het water. Het is een landschapje in acryl dat in elke huiskamer zou kunnen hangen.  Volgens Dingeman Kuilman, directeur van het Stedelijk Museum van Breda dat in bezit is van het werkje, toont het schilderij ‘wat een gewone, kleurloze, middelmatige man het eigenlijk was.’

Anderzijds is het verhaal van Aus der Fünten voor Blom een ankerpunt om de geschiedenis aan het heden te koppelen. Hij ziet duidelijke paralellen met de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog. Het is een vergelijking die de afgelopen tijd veel aandacht kreeg; zo verwees VVD-lijsttrekker Dilan Yeşilgöz naar de oorlog toen ze zanger Douwe Bob betichtte van Jodenhaat. Blom maakt zich zorgen, maar laat het woord aan historici en experts. Hun bijdragen zijn boeiend en maken dat je als luisteraar zelf mag oordelen of je dezelfde paralellen en gevaren ziet.

Een historische podcast kan bijna niet zonder een historische sensatie. Dat blijkt ook in De Jodenhater het geval. De zoon van Aus der Fünten leeft nog en uiteraard is Blom benieuwd naar zijn verhaal: wat kan hij over zijn vader vertellen? Hij besluit de inmiddels hoogbejaarde man gewoon op te bellen, maar deze wil niet meewerken. Dat is weinig verrassend, maar gelukkig laat Blom het bij dit ene telefoontje. Ook de zoektocht naar het huis van Aus der Fünten in Duisburg levert weinig op, het staat er niet meer. Wat had Blom verwacht daar te vinden?

Gelukkig is het Blom ook zonder deze bijdragen gelukt om het verhaal van de voormalig winkelmedewerker te vertellen, met dank aan de vele experts die hij aan het woord laat. Zo spreekt hij onder meer met Hans Boutellier, hoogleraar Polarisatie en Veerkracht, Hinke Piersma, hoofd onderzoek bij het NIOD en Katja Happe, historicus en auteur van Veel valse hoop, een boek over de Jodenvervolging in Nederland. Daarmee is De Jodenjager een gedegen historische podcast die een gat goed opvult: nu is er een portret van Aus der Fünten dat het verdient om beluisterd te worden.