Even wankelt de DDR

Dat bleek ook uit de hoge vluchtelingencijfers. De Duits-Duitse grens was vanaf 1952 een IJzeren Gordijn, maar er was nog steeds vrij verkeer mogelijk tussen Oost- en West-Berlijn. In 1952 vertrokken zo ruim 180.000 mensen. En alleen al in het voorjaar van 1953 verlieten meer dan 150.000 inwoners de DDR. Bij gebrek aan vrije verkiezingen stemden de Oost-Duitsers massaal met hun voeten. Dat was geen goede reclame voor de socialistische arbeiders- en boerenstaat.

In een wanhopige poging de haperende economie een impuls te geven, verhoogde de regering in maart 1953 de prijzen voor de eerste levensbehoeften. Eind mei schroefde ze de productienormen voor de arbeiders omhoog. Dat betekende in de praktijk een reële loonsverlaging van ruim 25 procent. In het hele land was het dan ook onrustig. De vluchtelingenstroom zwol aan en in tal van fabrieken vonden werkonderbrekingen en protestvergaderingen plaats. De Oost-Duitse arbeiders waren hun zelfstandige vakbonden kwijtgeraakt, maar ze waren nog steeds strijdbaar.

In Moskou maakten de opvolgers van Jozef Stalin zich zoveel zorgen over de DDR dat ze hun onderlinge machtsstrijd tijdelijk onderbraken. Op 2 juni werd een SED-delegatie ontboden. Die kreeg het dringende advies om de teugels wat te vieren, om de bevolking enigszins tegemoet te komen en zo te kalmeren. Op 11 juni maakte de partij daarom in een communiqué de Neue Kurs bekend. De leiders gaven toe dat er fouten waren gemaakt. Ze draaiden een aantal maatregelen terug, maar níét de productienormen! De bevolking zag het communiqué als een brevet van onvermogen en werd alleen maar bozer. Bij een vergadering in Magdeburg concludeerden arbeiders dat eigenlijk de hele partijleiding gearresteerd zou moeten worden. In Brandenburg eisten duizenden demonstranten de vrijlating van politiek gevangenen. Het gistte in het hele land.

Op zaterdag 13 juni maakten Berlijnse bouwvakkers een uitje met twee rondvaartboten op de mooie Berlijnse wateren. Tijdens dit vrolijke tochtje werd afgesproken om op 15 juni in staking te gaan. En inderdaad weigerden die maandag de bouwvakkers van een groot ziekenhuis in aanbouw, vlak bij de Stalin-Allee, om aan het werk te gaan. Ze gingen in discussie met vertegenwoordigers van de partij over het communiqué. Uiteindelijk bood een delegatie van de stakers minister-president Otto Grotewohl een brief aan. Ze eisten dat de regering de normen onmiddellijk zou terugdraaien. Via de West-Berlijnse zender Radio in the American Sector (RIAS) verspreidde het nieuwtje over deze brief zich over de hele DDR. Deze Duitstalige zender was in de DDR goed te ontvangen en was een belangrijke bron van ongecensureerd nieuws.

De volgende dag, dinsdag 16 juni, kregen de stakers te horen dat hun eisen door de regering waren afgewezen. Daarop belegden ze een protestvergadering. Bouwvakkers van Block 40 van de Stalin-Allee trokken langs de verschillende bouwplaatsen en riepen iedereen op om zich aan te sluiten. Binnen de kortste keren waren meer dan 2000 man op de been.

De stoet trok over de Stalin-Allee in de richting van het Haus der Ministerien om verhaal te halen bij de partijleiding. Onderweg groeide de massa snel aan. Al tijdens deze allereerste demonstratie waren politieke eisen te horen: ‘Berliner, reiht euch ein, wir wollen freie Menschen sein.’ Tegen halftwee stonden er meer dan 10.000 mensen bij het gebouw waar de belangrijkste ministeries zetelden.

De stakers wilden Grotewohl en de sterke man Walter Ulbricht spreken, maar dezen durfden niet naar buiten te komen. Slechts één minister was mans genoeg en ging in gesprek. Hij trok ter plekke de normverhogingen in, maar het was al te laat. De demonstranten jouwden hem uit. Ze eisten vrije verkiezingen en riepen: ‘Wir wollen frei sein!’ Het regime was zijn legitimiteit kwijt.

Achteraf zei de SED dat de opstand was georganiseerd door het Westen. Maar de meeste politici in het Westen stelden zich juist zeer terughoudend op uit angst voor escalatie. Ze waren bang voor een bloedbad, omdat ze beseften dat de Sovjets de DDR nooit zouden opgeven.

Een uitzondering was radiozender RIAS. Drie stakers gingen op eigen initiatief aan het eind van de middag van de 16de naar het kantoor van RIAS. Om halfacht ging die avond de oproep van de stakers in de lucht: ze herhaalden hun looneisen en eisten vrije verkiezingen. In die laatste eis zat het venijn, want iedereen kon bedenken dat bij vrije verkiezingen de SED zou worden weggevaagd en een democratische regering onmiddellijk aansluiting bij de Bondsrepubliek zou zoeken. Later op de avond kwam er via RIAS nog een oproep om de volgende ochtend om zeven uur te verzamelen op de Strausberger Platz voor een grote demonstratie.

In de vroege ochtend bleken vrijwel alle grote bedrijven in staking te zijn. Uit de hele stad stroomden duizenden mensen richting Strausberger Platz. Ook op andere bekende plekken, zoals de Marx-Engels-Platz en bij de Brandenburger Tor, werd gedemonstreerd. De staking van de vorige dag was nu veranderd in een ware volksopstand met meer dan 150.000 deelnemers.

De eisen waren uitgesproken politiek: aftreden van de regering, vrije en geheime verkiezingen en hereniging met de Bondsrepubliek. Demonstranten hadden het gemunt op de symbolen van de macht: partijkantoren, politiebureaus en gevangenissen. Gebouwen en propagandamateriaal werden in brand gestoken en vernield. Van enige organisatie was geen sprake.

De politie en de Stasi hadden de controle over het land volledig verloren. De partijleiding hield zich schuil op het Sovjethoofdkwartier in Karlshorst. Het waren de Sovjets die de situatie moesten redden. Rond halfelf reden honderden Sovjettanks de straat op om belangrijke objecten te beschermen. Om één uur riep de Russische stadscommandant van Berlijn de noodtoestand uit. Veel tanks waren direct inzetbaar, omdat er toevallig een militaire oefening gaande was. Nog besmeurd met modder reden de T-34’s door de Berlijnse straten om objecten te beveiligen en de demonstranten te intimideren.

Symbolisch voor de krachtsverhoudingen is de iconische foto van een jongeman die met een steen een tank te lijf gaat. Af en toe werd er geschoten; ook werd er een demonstrant overreden door een tank. Maar volgens de Duitse historicus Ilko-Sascha Kowalczuk was van een bloedbad geen sprake. Langzaam maar zeker keerde de rust terug. De demonstraties verliepen en een avondklok deed de rest. De Juni-opstand in Berlijn was voorbij.

Volgens de SED was de opstand beperkt gebleven tot Oost-Berlijn, waar infiltranten uit West-Berlijn de arbeiders ophitsten, maar dat was een aperte leugen. In álle grotere steden van de DDR waren stakingen en demonstraties, en daarnaast ook in vele honderden stadjes en dorpen. Uiteindelijk waren meer dan een miljoen mensen direct bij de opstand betrokken. In meer dan 1000 bedrijven werd gestaakt en in verscheidene grote steden werden partij- en overheidsgebouwen bezet en gevangenissen bestormd. Net als in Berlijn klonken naast de roep om lagere productienormen al snel politieke eisen: het aftreden van de regering en het organiseren van vrije en geheime verkiezingen. Ook in de provincie faalde het SED-regime volledig.

Het waren de Sovjets die het land weer onder controle moesten zien te krijgen. Typerend was de gang van zaken in Halle. Stakers trokken op de ochtend van de 17de naar het centrum. Daar bestormde een mensenmassa een aantal gebouwen, waaronder twee gevangenissen. Anders dan in Berlijn slaagden de stakers erin om een grote manifestatie met sprekers te organiseren. Deze bijeenkomst werd besloten met het (West-)Duitse volkslied. Die avond werd de sfeer grimmig. Gedekt door het Sovjetleger schoten politie en Stasi gericht op de demonstranten. Anders dan in Berlijn werd er op de 18de nog wel gestaakt, maar ook in Halle maakten arrestaties en geweld een einde aan de opstand.

Nadat de opstand was weggeëbd, sloeg het regime keihard terug. In de literatuur komen schattingen voor van tussen de 10.000 en 16.000 arrestaties. De Sovjets executeerden achttien volstrekt willekeurig uitgekozen arrestanten. Bij de opstand zelf kwamen naar schatting 60 tot 80 mensen om, meestal door verdwaalde kogels. De Oost-Duitse Rachejustiz deelde forse straffen uit: meer dan 1000 lange gevangenisstraffen, drie keer levenslang en twee keer de doodstraf.

De bevolking trok een duidelijke les: zolang de Sovjet-Unie bereid was geweld te gebruiken had een opstand geen kans van slagen. Ook was het duidelijk dat het Westen, ondanks alle retoriek over de Duitse eenheid, geen enkel risico nam en zich totaal afzijdig hield. Ook in 1956 in Hongarije, in 1961 bij de bouw van de Muur en in 1968 bij de inval in Tsjecho-Slowakije was er geen enkele steun uit het Westen.

Voor de machthebbers was de opstand een trauma. Niet alleen verloren ze in twee dagen de totale controle, maar het waren ook nog uitgerekend de arbeiders die het vertrouwen in het socialisme hadden opgezegd. Van enige zelfkritiek was echter geen sprake. Volgens de SED waren de arbeiders misleid door ‘fascistische agenten en provocateurs’.

In 1989 kreeg de bevolking een tweede kans. Ook toen ging ze weer de straat op. Op 9 oktober werd in Leipzig duidelijk dat de Sovjettroepen in opdracht van Michail Gorbatsjov dit keer wél in de kazernes zouden blijven. Daarmee was de ban gebroken en was het gedaan met de macht van de SED. Vele honderdduizenden in de hele DDR demonstreerden. Een maand later viel de Muur en daarmee verdween de eerste en hopelijk laatste arbeiders- en boerenstaat op Duitse bodem.