De Middeleeuwen worden vaak voorgesteld als de treurige kreukelzone tussen de fraaie Oudheid en de glorieuze Moderne Tijd, als een periode van verval en stagnatie. Dan Jones laat zien dat dit beeld volkomen onterecht is. Hij schreef een levendig relaas, waarin hij de vele ontwikkelingen in Europa in een wereldwijd perspectief plaatst.
Het is nog steeds een begrip met een overwegend negatieve klank. Wanneer de Russische aanvallen op Oekraïense steden ‘middeleeuwse belegeringen’ worden genoemd, dan roept dat associaties op met nodeloos bloedvergieten, stompzinnig geweld en uithongering – alsof oorlogen ooit een pretje waren. En over het algemeen is de term ‘middeleeuwse toestanden’ een synoniem voor barbaarse, smerige of gruwelijke praktijken. Op zich is dit niet vreemd, want het begrip ‘Middeleeuwen’ is van oorsprong negatief bedoeld. De Italiaanse dichter en humanist Petrarca (1304-1374) omschreef zijn eigen tijd al als een duistere ‘tussentijd’, waarin ‘al het smerige en schandelijke zijn samengevloeid’. Ooit was er de glorietijd van het klassieke Rome geweest, en misschien zou er ooit weer een bloeiperiode aanbreken, maar ondertussen zaten hij en zijn tijdgenoten vast in de drek van een periode die vanaf de zeventiende eeuw medium aevum, Middeleeuwen, werd genoemd. Het was de treurige kreukelzone tussen de fraaie Oudheid en de glorieuze Moderne Tijd.
In zijn grote overzichtswerk over de Middeleeuwen wil Dan Jones laten zien dat het millennium tussen de ondergang van het (West-)Romeinse Rijk en de Renaissance allesbehalve een periode van verval en stagnatie was. Ironisch genoeg heet het boek, waarvan de oorspronkelijke titel Powers and Thrones is, in het Nederlands Van Rome tot Rome. Dat zou de indruk kunnen wekken dat de mensheid in die duizend jaar niets is opgeschoten. Maar het boek bevat een levendig verhaal over allerlei interessante personen die deel uitmaakten van tal van belangrijke ontwikkelingen.
Europa was tijdens de Middeleeuwen geen stilstaande poel stinkend water, maar een continent dat volop in beweging was. Europeanen reisden naar streken waar geen Romein ooit geweest was. Zo belandden sommigen in China of diep in Afrika, terwijl de Vikingen zelfs de oversteek naar Noord-Amerika waagden. De verspreiding van het christendom beïnvloedde tal van Europese culturen en resulteerde onder meer in de stichting van kloosters en universiteiten, die als kenniscentra een grote rol speelden.
Er ontstonden nieuwe, zeer uitgebreide handelsnetwerken waarbij gebruik werd gemaakt van innovaties als dubbel boekhouden en wissels. Ook de scheepvaart ontwikkelde zich sterk. Mede doordat de Noordzee opkwam als een belangrijk handelsgebied, verdrongen zeilschepen steeds meer de galleien die in het Middellandse Zeegebied dominant waren geweest.
Jones laat zien dat de ontwikkelingen in Europa zich niet voltrokken in een isolement, maar dat er veel contacten waren met de Arabische wereld en het Byzantijnse Rijk. In zijn beschrijving van de Europese geschiedenis in deze periode kiest hij voor een gecombineerde thematische en chronologische aanpak. Zo behandelt hij onderwerpen als godsdienst, adel, kooplieden, zeevaart en geleerden. En ondertussen gaat hij ook nog in op grote, allesoverstijgende onderwerpen als klimaat, epidemieën en migratie.
Dit had kunnen resulteren in een gortdroog boek, maar Jones weet met trefzekere hand tal van historische figuren tot leven te wekken die zijn betoog illustreren. En hierbij wordt de lezer geconfronteerd met zowel de eigenaardigheden van de Middeleeuwen als met tijdloos menselijk gedrag. Als we bijvoorbeeld lezen hoe de Franse koning Filips IV in 1307 afrekende met de religieuze ridderorde van de tempeliers, dan verbazen we ons over de absurde beschuldigingen en het wrede optreden van minister Willem van Nogaret (‘een bruut met brein’). Dit zijn de woeste, meedogenloze Middeleeuwen uit Hollywood-films. De buitengewoon opportunistische houding van de theologen van de universiteit van Parijs die de koning gelijk gaven is daarentegen zeer herkenbaar. Laf gedrag is immers van alle tijden.
Dankzij de vlotte en beeldende stijl van Jones zijn de Middeleeuwen in dit boek tegelijkertijd heel ver weg én bijzonder nabij. En wanneer hij bang is dat de lezer een link met het heden weleens zou kunnen missen, is hij niet te beroerd om hem daar in een voetnoot op te attenderen. Dus als hij beschrijft hoe een kleinzoon van Karel de Grote zijn band met het pan-Europese rijk niet meer zag als partnerschap dat voor beide partijen gunstig was, maar vond dat hij gedwongen was te kiezen tussen onafhankelijkheid en onderwerping, verwijst Jones naar de Brexit. En wanneer het gaat over kooplieden die zich als stadsbestuurders schuldig maakten aan belangenverstrengeling en regelrechte corruptie, duikt in een voetnoot ineens Donald Trump op.
Resteert de vraag in hoeverre deze geschiedenis van de Middeleeuwen echt ‘nieuw’ is. Kenners van dit tijdvak zullen weinig nieuws lezen, en vooral in detailstudies is de afgelopen decennia al sterk de nadruk gelegd op het dynamische en vernieuwende karakter van de Middeleeuwen. Maar voor een breder publiek biedt Van Rome tot Rome wel degelijk een boeiende, interessante en leesbare kennismaking met een periode waarvan de meesten vrij weinig weten.
