De Britse historica Lisa Jardine geeft op 4 december op uitnodiging van Historisch Nieuwsblad en de Koninklijke Bibliotheek een lezing over Constantijn Huygens. Die vormde tijdens het bewind van stadhouder-koning Willem III een belangrijke schakel tussen Nederland en Engeland. Volgens Jardine legden Nederlanders de basis voor het Engelse wereldrijk.
In de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag bladert historica Lisa Jardine door een zeshonderd pagina’s dikke band met brieven van Constantijn Huygens. Jardine is in Nederland als gast van de Koninklijke Bibliotheek en het NIAS (Netherlands Institute for Advanced Study) om onderzoek te doen. Op 4 december zal ze een afscheidslezing houden over Huygens. ‘Ik weet nog niet precies waar ik naar op zoek ben,’ zegt Jardine. ‘Ik kijk uit naar iets vreemds, naar dingen die niet met elkaar lijken te kloppen. Dat wordt dan het uitgangspunt van mijn onderzoek.’
Zo kwam Jardine ook bij het onderwerp van haar laatste boek Going Dutch, in het Nederlands vertaald als Gedeelde weelde. Het begint in 1688, het jaar van de zogenoemde Glorious Revolution, toen de protestantse stadhouder Willem III de katholieke Engelse koning Jacobus II verjoeg en de macht overnam. Jardine: ‘De Engelse en de Nederlandse beschrijving van de gebeurtenissen verschillen nogal. Dat was voor mij de reden om er verder in te duiken.’ Engelsen onderschatten volgens Jardine de daden van Willem III: ‘Ze zeggen: “Willem III was toch zeker gevraagd om hier te komen?” Door een groepje protestanten ja, maar dat waren rebellen. Jacobus zat op de troon.’
Jardine benadrukt daarom het machtsvertoon waarmee de gigantische vloot van Willem in november 1688 vertrok uit Hellevoetsluis: ruim vijfhonderd schepen met 20.000 soldaten aan boord en nog eens 20.000 mariniers en ondersteunende troepen. Eenmaal aan land maakte hij snel vorderingen. Al op 18 december hield Willem een triomftocht in Londen.
Dat de verovering zo soepel liep kwam onder meer doordat Willem veel energie stak in propaganda. Willem stelde zich op als de beschermer van het protestantse geloof. ‘Voor vrijheid en de protestantse godsdienst’ was het motto van de aanval tegen de katholieke Jacobus II. Jardine: ‘Daarmee had hij veel succes. Dat deed hij veel beter dan de Amerikanen nu in Irak. Die slagen er niet in de bevolking voor zich te winnen.’
Willem had uitgebreid de tijd gehad om de Engelsen te leren kennen. Engeland was in de zeventiende eeuw politiek erg onrustig en daarom kwamen veel vluchtelingen naar de Republiek. Daar vonden ze veiligheid en maakten ze nieuwe vrienden, met wie ze vaak ook na terugkeer naar Engeland contact onderhielden.
Daardoor ontstonden netwerken waarbinnen voortdurend meningen, ideeën en vondsten werden uitgewisseld. ‘Ook als de Republiek en Engeland weer eens met elkaar in oorlog waren ging de correspondentie gewoon door.’
Zo ontstond geleidelijk aan een Engels-Nederlandse smaak, zegt Jardine. ‘Die bestaat nog steeds, in bijvoorbeeld muziek en architectuur, maar ook in de manier waarop we bankieren.’ Dankzij de banden tussen beide landen begreep Willem de Engelsen zo goed dat hij voldoende steun wist te verkrijgen voor zijn machtsovername, zegt Jardine.
Vandaag de dag vinden veel lezers het verhaal van de verovering moeilijk te geloven. Vooral Engelsen willen er vaak niet aan, zegt Jardine: ‘Ze kunnen zich niet voorstellen dat die kleine Republiek Engeland de baas was. Daarom gaan de eerste twee hoofdstukken van Going Dutch helemaal over de invasie, om mijn lezers zo te choqueren dat ze hun standaardmanier van denken loslaten.’
De rest van haar boek behandelt meer vreedzame relaties tussen de Republiek en Engeland. De uitwisseling op wetenschappelijk gebied, bijvoorbeeld. Op dat terrein is Jardine goed thuis, want ze schreef eerder boeken over onder meer de Wetenschappelijke Revolutie en over Robert Hooke, een architect en instrumentenbouwer.
Deze Hooke probeerde een robuuste klok te bouwen die ook op woeste zee correct zou blijven lopen. In die tijd waren veel onderzoekers daarnaar op zoek, onder wie Christiaan Huygens, de zoon van Constantijn. Huygens kwam na langdurig onderzoek met een klok die door een veer werd aangedreven. Toen hij zijn vondst presenteerde, reageerde Hooke verbolgen: híj had zo’n klok al uitgevonden, eerder dan Huygens.
Jardine vond het ware verhaal achter deze ruzie in brieven. Hooke en Huygens bleken te corresponderen met dezelfde twee Engelse onderzoekers, die ook in de Republiek hadden gewoond. En omdat brieven in die tijd niet zo privé waren als nu, hebben ze hoogstwaarschijnlijk elkaars correspondentie gelezen. Zo lazen ze ook over elkaars vorderingen. ‘Dat is een goed voorbeeld van de voortdurende uitwisseling van ideeën tussen de twee landen,’ zegt Jardine. Uit de brieven bleek dat Hooke waarschijnlijk de eerste was die met het idee van de veer kwam. Huygens deed het hem na.
Ook op economisch gebied waren er nauwe contacten. Daarvan profiteerde vooral Engeland. Jardine stelt zelfs dat het Engelse Empire grotendeels gebaseerd was op geld uit de Republiek. ‘In 1689, een jaar na de verovering door Willem III, verhuisde een aantal Nederlandse banken naar Londen. Eind 1694 werd de Bank of England opgericht, met Hollands geld: Willem III nam belastinggeld uit de Republiek mee naar Engeland.’
Het zwaartepunt van de economie verschoof in die tijd in de richting van Engeland. De Gouden Eeuw van de Republiek was over. ‘En de Hollanders zaten niet op te letten, terwijl hun geld richting Engeland verdween. Willem wilde van beide landen één front maken tegen Frankrijk.’ De Engelsen kwamen er veel sterker uit. De basis voor hun imperium was gelegd.
Afbeelding: Paulus Pontius, Portret van Constantijn Huygens (jaren 1630)
Dit artikel is exclusief voor abonnees
