Lotte Jensen, hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen, onderzoekt in Napoleons Nalatenschap wat er na tweehonderd jaar in Nederland nog te zien is van de Napoleontische tijd. ‘Napoleon speelde onbedoeld een belangrijke rol bij het ontstaan van het Nederlands nationalisme.’
Wat heeft u ertoe gezet om Napoleons Nalatenschap te schrijven?
‘De directe aanleiding was het feit dat het in 2021 tweehonderd jaar geleden is dat hij overleed. Het leek mij en Patrick Buch, een groot Napoleon-kenner die ook het voorwoord van Napoleons Nalatenschap heeft geschreven, mooi om te onderzoeken wat er twee eeuwen na zijn dood nog te zien is van de Napoleontische tijd. Daarbij kijken we zowel naar zijn materiele als geestelijke nalatenschap.’
Er zijn talloze boeken over Napoleon geschreven. Waarom denkt u dat hij nog steeds zo’n interessant figuur is om over te schrijven en lezen?
‘Napoleon is een ongelofelijk invloedrijk figuur geweest in de Europese geschiedenis, dus het blijft interessant om over hem te schrijven. Daarnaast veranderen invalshoeken voortdurend, waardoor we steeds met een nieuwe bril naar de Napoleontische tijd kijken. Hij is in Nederland bijvoorbeeld lang als schurk weggezet. Dat beeld is steeds meer genuanceerd, maar er zijn nog steeds veel onderwerpen onderbelicht gebleven binnen de historiografie.’
Meer lezen over Napoleon? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Wat bedoelt u precies met Napoleons geestelijke nalatenschap?
‘Een voorbeeld daarvan is de Code Napoleon, het burgerlijk wetboek, dat van groot belang is geweest voor het moderniseren van het Nederlandse rechtssysteem. Lodewijk gaf de Katholieken ook hun godsdienstvrijheid terug en verbeterde het lager onderwijs. In Napoleons Nalatenschap kijken we alleen naar de Napoleontische tijd, van 1806 tot 1813, en niet naar de hele Franse tijd, maar in deze korte periode zijn er veel veranderingen en vernieuwingen doorgevoerd waar we nu nog van profiteren.’
Lodewijk Napoleon was de eerste ‘rampenvorst’ en is nog altijd een voorbeeld voor Nederlandse vorsten
Welke rol speelde Lodewijk Napoleon in Nederland?
‘Lodewijk zat gevangen tussen twee posities; hij was het broertje van de leider van Frankrijk en moest hem gehoorzamen, maar hij wilde ook zijn eigen koers varen als vorst van Nederland.
Lodewijk probeerde een goede vorst voor álle Nederlanders te zijn en in die rol heeft hij veel tot stand gebracht. Hij heeft de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen opgericht, gaf een impuls aan de kunsten en vernieuwde de waterwerken. Zijn belangrijkste erfenis is echter dat hij de eerste koning was die als een ‘rampenvorst’ optrad. Bij grote rampen bezocht hij het getroffen gebied en zorgde hij ervoor dat er goede infrastructuur kwam om de collecte goed te laten verlopen. Hij stelde een van zijn paleizen zelfs open voor slachtoffers van de Buskruitramp in 1807. Tot op de dag van vandaag zien we dat de Nederlandse vorsten zich die rol hebben aangemeten.
Tegelijkertijd was hij een marionet van zijn broer. Hij moest hele impopulaire maatregelen invoeren: belastingen heffen, jongemannen rekruteren voor het leger en de handelsblokkade met Engeland handhaven. Uiteindelijk was hij toch een buitenlands heerser, en dat leidde tot veel Nederlands verzet tegen hem.
Toch kunnen we Lodewijk Napoleon niet wegzetten als het ‘kleine broertje van’ . Hij verzette zich soms tegen zijn broer. Zo wilde hij in eerste instantie de Franse versie van de Code Napoleon niet invoeren in Nederland. Er diende hier een eigen variant te worden geïmplementeerd, vond hij. Ook tegen de handelsblokkade met Engeland verzette hij zich. Het centraliseren en moderniseren van de waterwerken, waar Lodewijk Napoleon een cruciale rol in heeft gespeeld, is ook een voorbeeld van zijn geestelijke nalatenschap. Uiteindelijk heeft het verzet tegen zijn broer hem zelfs zijn positie als vorst van Nederland gekost.’
U stelt dat keizer Napoleon lange tijd als schurk is weggezet in de historiografie. In hoeverre was dat terecht?
‘Daar zit absoluut een kern van waarheid in. Je moet niet vergeten dat duizenden Nederlandse jongens in het leger van Napoleon de dood in zijn gejaagd en dat hij Nederland financieel heeft uitgeknepen. Vooral de jaren 1810-1813 waren economisch en sociaal-maatschappelijk een dieptepunt. Doordat Napoleon censuur instelde, kon men niet meer vrijuit spreken en kreeg zijn bewind een onderdrukkend karakter. Die censuur maakt het ook lastig om nog bronnen te vinden waarin het verzet tegen Napoleon goed naar voren komt. Zijn reputatie is behoorlijk verbeterd door recent onderzoek, maar de negatieve kanten van zijn regime moeten niet gebagatelliseerd worden.
In Frankrijk hebben ze juist de neiging om Napoleon te verheerlijken en hem als een held te zien. Zijn pompeuze grafmonument is een blijk van zijn status als een van de grootste Fransen aller tijden. Uitgerekend bij Napoleon is het lastig om een onderscheid te maken tussen historische feiten en latere mythevorming, omdat het fascinerend blijft dat één man de loop van Europa zo bepaald heeft.’
U schrijft dat hij zich gedurende zijn leven al veel bezighield met hoe mensen zich hem zouden herinneren.
‘Dat klopt. Hij wilde als een genie herinnerd worden en was vooral trots op de Code Napoleon. Dat beschouwde hij als zijn grootste erfenis en hij werd liever aan dat wetboek herinnerd dan aan zijn veldslagen. Napoleon was ook bewust bezig om elementen uit het verleden te gebruiken om zijn eigen herinnering te versterken. Zo gebruikte hij allerlei symbolen uit de Romeinse keizertijd om een keizerlijk beeld van zichzelf te creëren.
Napoleon was natuurlijk een geniaal militair en we herinneren hem ons vooral vanwege zijn overwinningen op het slagveld. Op dat slagveld verloor hij echter wel de realiteit uit het oog. Bij Waterloo heeft hij zichzelf overschat en is hij grandioos verslagen. ook dat heeft zijn herinnering bepaald. Het feit dat hij lange tijd bij Nederlanders, en in nog sterkere mate bij de Engelsen, op geen goed woord kon rekenen, zegt ook veel over hoezeer hij Europa in gevaar had gebracht. Hij joeg met zijn overwinningen veel Europese leiders de stuipen op het lijf en de grootmachten van het Congres van Wenen waren vastbesloten dit nooit meer te laten gebeuren. Zelfs in ballingschap op St. Helena probeerde Napoleon de geschiedenis nog gunstig te stileren in zijn memoires.
U wijdt ook een hoofdstuk aan de herinnering van Napoleon in Nederlandse literatuur, specifiek in jeugdboeken. Hoe wordt hij daar neergezet?
‘In kinderboeken komt een uiterst negatief beeld naar voren. Een bekend boek is Van Hollandse jongens in de Franse tijd van W.G. van de Hulst, dat werd gepubliceerd in 1913, en in 1979 is een achttiende druk verschenen. Het boek gaat over twee broers waarvan er één op de Russische Veldtocht gaat. Daar heeft hij het zwaar te verduren. Van de Hulst zet Napoleon neer als een dictator die Nederlandse jongens liet lijden. Van de Hulst was niet de enige die dit soort boeken schreef; ook bekende schrijvers als C.J. Kieviet en Johan Fabricius deden dat. Ze hadden de Napoleontische tijd zelf niet meegemaakt, maar gaven een levendig beeld van hoe zijn regime was geweest. De literatuur is natuurlijk een perfect middel om de verbeelding de vrije loop te kunnen laten en dat deden deze schrijvers maar al te graag.
Gek genoeg was Multatuli juist heel positief over Napoleon. Dat zou je niet verwachten van de antikoloniale schrijver, maar hij bewonderde hem zeer. Multatuli zag zichzelf als een genie en spiegelde zich aan andere geniën, waaronder Napoleon. Ook grote dichters als Goethe en Byron waren gefascineerd door Napoleon en hadden een uiterst romantisch beeld van hem.’
In een van de hoofdstukken bespreekt u de rol die Napoleon speelde bij het creëren van nationale eenheid in Nederland. Waarom besteedde hij hier zoveel aandacht aan?
‘Napoleon wilde vooral het bestuur centraliseren en de banden tussen verschillende gebieden aanhalen. Dit leidde op een bepaalde manier al tot meer eenheid, maar het was nooit de bedoeling om Nederlands nationalisme aan te wakkeren. Dat nationalisme ontstond vooral door toedoen van Lodewijk Napoleon, die het als vorst van Nederland inderdaad belangrijk vond om meer nationale eenheid te creëren. Hij hamerde erop dat Nederlanders één volk waren met nationale deugden en waardes.
We moeten daarbij ook onderscheid maken tussen de periode 1806-1810 en de periode 1810-1813, toen Napoleon Nederland inlijfde bij Frankrijk. In die tweede periode zie je dat de nationale eenheid die Lodewijk Napoleon bevorderde zich tegen zijn broer keerde. Juist die nationale deugden en waardes die volgens Lodewijk zo typisch Nederlands waren, werden als verzetsretoriek tegen Napoleon gebruikt. Het gedicht De Hollandse Natie van Jan Frederik Helmers, een van de meest nationalistische Nederlandse gedichten ooit, verscheen in 1812. In dat gedicht verheerlijkt Helmers de Nederlandse volksaard, de Nederlandse helden en de Gouden Eeuw als waarschuwing dat Nederland niet moet verfransen. Onbedoeld heeft Napoleon een belangrijke rol gespeeld bij het ontstaan van Nederlands nationalisme.’
Zelfs in ballingschap op St. Helena probeerde Napoleon de geschiedenis nog gunstig te stileren
Moeten we de Napoleontische tijd beschouwen als een periode van uitbuiting of doen we de Franse innovaties daarmee tekort?
‘Je kunt de Napoleontische periode niet helemaal onderscheiden van de periode daarvoor. Het tijdvak 1795-1813 is een revolutionaire tijd geweest. In 1795 kwam de moderne democratie met volksvertegenwoordiging tot stand, in 1798 kreeg Nederland een grondwet en in 1806 bouwt Lodewijk Napoleon voort op die grondwet. Het is dus lastig om de periode 1806-1813 te isoleren en zinvoller om de hele Bataafs-Franse tijd te bestuderen. Napoleon begon zelf ook als revolutionair en was een product van de Franse Revolutie.
Het blijft altijd een periode met twee gezichten. Zo liepen de meningen over het koningschap ook uiteen. Sommigen beschouwden het als een stap vooruit, maar echte revolutionairen zagen het als het terugdraaien van de volksvertegenwoordiging, die pas net was uitgevonden. Je moet de nalatenschap van Napoleon altijd in de juiste context plaatsen en dat proberen we in Napoleons Nalatenschap te doen.’
Napoleons nalatenschap. Sporen in de Nederlandse samenleving
Lotte Jensen, De Bezige Bij, 272 p., €29,99
