‘Duitse regering legt “nie wieder” eenzijdig uit’

Voor de bondsregering betekent nie wieder: nooit weer een genocide op het Joodse volk door Duits toedoen of Duits wegkijken. Maar critici zeggen dat de woorden breder moeten worden opgevat. Zij vinden dat Duitsland nooit weer mag toestaan dat mensenrechten worden geschonden, dat mensen op basis van etniciteit of religie worden vervolgd, of dat er genocide plaatsvindt. Ongeacht wie de slachtoffers zijn en wie de daders.

Dat is ook de visie die de Duits-Britse historicus Frank Trentmann, verbonden aan de Birkbeck Universiteit in Londen, onlangs uitdroeg in het weekblad Der Spiegel. De les van de Holocaust zou zich volgens hem niet alleen moeten vertalen in solidariteit met Israël, maar in een universele strijd tegen mensenrechtenschendingen. ‘De Holocaust was een unieke gebeurtenis met specifieke oorzaken en verschrikkelijke consequenties, en mag niet vergeten worden,’ zegt Trentmann tegen Historisch Nieuwsblad. ‘Maar dat betekent niet dat je niet moet proberen om ander kwaad te voorkomen. Omdat de Duitse regering de woorden nie wieder monopoliseert, valt het haar zwaar om alleen al de mogelijkheid te overwegen dat Israël misdaden tegen de menselijkheid begaat in de Gazastrook.’

Naar eigen zeggen kreeg de historicus overwegend positieve reacties op zijn stuk. ‘Veel collega-academici zeiden tegen me: er is een hoop mis met het Duitse debat over Israël, maar ik ga er niets over zeggen. Als je dat wel doet, zul je alleen maar verkeerd worden begrepen en als antisemiet neergezet worden. Maar ik dacht: zeker als historicus heb je een publieke verantwoordelijkheid, ik moet me ondanks het controversiële onderwerp toch op een kritische maar gebalanceerde manier kunnen uitspreken. In een land als het Verenigd Koninkrijk speelt die gereserveerdheid om je uit te spreken over dit onderwerp veel minder sterk.’

Die terughoudendheid van Trentmanns Duitse collega’s lijkt niet zonder reden. In Duitsland kan elke kritiek op Israël worden opgevat als antisemitisme, zo stelde de Amerikaans-Duitse filosoof Susan Neiman onlangs in de Britse krant Financial Times. De Duitse autoriteiten verboden of beëindigden sinds 7 oktober verschillende pro-Palestijnse demonstraties uit angst voor escalatie en publiek antisemitisme. De minister van Binnenlandse Zaken Nancy Faeser voerde een verbod in op het openlijk steunen van Hamas. Haar collega van Energie en Klimaat Robert Habeck zei dat het niet de juiste tijd was om ‘ja maar’ te zeggen en op fouten van Israël te wijzen. In Berlijnse scholen werd de Palestijnse vlag verboden en in de Duitse kunstwereld werden enkele pro-Palestijnse kunstenaars gecanceld.

Neiman heeft vanwege de officiële positie van Duitsland in het conflict tussen Israël en Hamas haar mening over de Duitse herinneringscultuur bijgesteld. Nog maar vijf jaar geleden gaf ze in haar boek Learning from the Germans. Race and the Memory of Evil een schouderklopje aan de Duitsers. Zij waren immers de eersten die een grote misdaad centraal stelden in hun nationale verhaal. Een groot verschil met onder meer de Verenigde Staten, waar veel mensen thema’s als slavernij en kolonialisme nog steeds het liefst vermijden. Maar de Duitse Vergangenheitsbewältigung waarvoor de filosoof – die een Joodse achtergrond heeft – zoveel respect had, is een ‘ontkenning van het heden’ geworden, zegt ze in het dagblad Berliner Zeitung. ‘Omdat de Duitsers het dadervolk zijn, zijn Joden altijd het slachtoffervolk en moeten de Duitsers de slachtoffers beschermen. Dat beeld heeft zeer problematische gevolgen.’

Frank Trentmann beschrijft in zijn boek Aufbruch des Gewissens, waarvan een Nederlandse vertaling zal verschijnen bij De Arbeiderspers, hoe Duitsland zichzelf na de oorlog op moreel vlak opnieuw uitvond. De historicus denkt dat de nauwe definitie van nie wieder de Duitse regering duur kan komen te staan. ‘Het land heeft geen nucleaire wapens en geen enorm leger, daarom is het geen grootmacht. De beperkte invloed die Duitsland heeft, is vooral economisch en moreel van aard. Op het laatste vlak heeft Duitsland zich de laatste decennia ontpopt als belangrijke voorvechter van de mensenrechten. De Duitse minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock benadrukt in haar speeches bij de Verenigde Naties, in China en elders in de wereld regelmatig de historisch ingegeven verantwoordelijkheid van haar land om misdaden tegen de menselijkheid te voorkomen. Maar nu gebeurt dat niet, en daarom is er een gevaar dat Duitsland aan het einde van het conflict als hypocriet uit de bus komt. Dat zal de Duitse morele invloed verzwakken, zeker tegenover landen in de Global South.’

De Holocaust moet centraal blijven staan in de Duitse herinneringscultuur, vindt Trentmann. Maar de les die de Duitsers eruit trekken, is niet onveranderlijk. Volgens de historicus is de Duitse herinneringscultuur blijven steken in de tijd. ‘De manier waarop de Duitse regering nie wieder uitlegt, stamt uit de jaren zeventig, tachtig en negentig. Er is nauwelijks connectie met wat jonge generaties Duitsers, migranten en vluchtelingen vinden.’

Duitsland heeft weliswaar talloze monumenten en herinneringsrituelen, maar hoe een volk de geschiedenis wenst te herinneren laat zich moeilijk sturen. ‘Tot aan de jaren tachtig was er strijd om de herinnering aan het Derde Rijk, waarin allerlei dappere mensen het voor elkaar hebben gekregen talloze herinneringsinitiatieven op te zetten. Die dapperheid kreeg uiteindelijk de bovenhand en werd officieel regeringsbeleid. Maar op de lange termijn is die herinneringscultuur meer een soort formule geworden in plaats van een door de Duitsers breed en diep gevoelde overtuiging. Herinnering en actie zijn van elkaar gescheiden geraakt. Je kunt nog zoveel monumenten en herinneringsrituelen hebben, dat betekent niet automatisch dat iemand in actie komt als er in de buurt Joden worden aangevallen.’

Net als Trentmann vindt de Amerikaanse historicus Andrew Port, die een Joodse achtergrond heeft, dat nie wieder universeel moet worden uitgelegd. ‘De interpretatie van de Duitse regering is ook niet altijd zo rigide geweest,’ zegt Port, wiens boek Never Again: Germans and Genocide after the Holocaust onlangs is verschenen. ‘In het geval van de conflicten in Bosnië en Rwanda in de jaren negentig was Duitsland zelfs het eerste Europese land dat het woord genocide in de mond nam. Door de historische schuld aan de Holocaust vond Duitsland dat het niet zomaar vanaf de zijlijn kon toekijken.’

De Holocaust speelde een rol in de discussie over Duitse militaire deelname aan de NAVO-interventie in Kosovo in 1999, zegt Port. ‘Betekende “nooit weer” nooit weer oorlog, of nooit weer volkerenmoord? Dat was de vraag. In de partij van de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Joschka Fischer, Bündnis 90/Die Grünen, was er veel weerstand tegen de eventuele Duitse deelname, want Duitsland zou nooit meer aan gevechten moeten deelnemen.’ Uiteindelijk gebruikte Fischer een brede uitleg als argument voor Duitse deelname aan de interventie. ‘Auschwitz is onvergelijkbaar,’ zei hij. ‘Maar ik sta op twee principes: nooit weer oorlog, nooit weer Auschwitz, nooit weer volkerenmoord, nooit weer fascisme. Die horen voor mij bij elkaar.’ Het zou de eerste Duitse militaire inzet op vreemde bodem worden na de Tweede Wereldoorlog. ‘Verder verleende Duitsland aanzienlijke humanitaire hulp aan Bosnië en Rwanda,’ zegt Port. ‘En het land nam ruimhartig vluchtelingen op.’

Duitsland staat ook de Palestijnse gebieden al decennialang bij met aanzienlijke humanitaire hulp. Al hield het die na 7 oktober wel kritisch tegen het licht, om er zeker van te zijn dat de hulp niet in handen van Hamas zou vallen. Net als onder meer de Verenigde Staten en Nederland pauzeerde Duitsland de hulp aan Gaza die het via het United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East (UNRWA) aanbood, omdat stafleden van de vluchtelingenorganisatie betrokken zouden zijn bij de terreuraanval van 7 oktober. Desondanks verhoogde Duitsland het budget voor hulp aan de Palestijnen sinds 7 oktober verschillende keren, tot een totaal van 211 miljoen euro (stand begin februari 2024).

Maar de hypothetische mogelijkheid dat Duitsland Israël ooit zal beschuldigen van genocide, los van de vraag of daar op dit moment van sprake is en welke definitie wordt gehanteerd, is onwaarschijnlijk. ‘Volledig ongegrond’ en een ‘politieke instrumentalisering’, zo reageerde de Duitse regering op de genocidezaak die Zuid-Afrika tegen Israël aanspande bij het Internationaal Gerechtshof. Het in Duitsland dominante idee dat de Jodenvervolging tussen 1933 en 1945 een unieke misdaad was, speelt sterk mee in die reactie. ‘Genocide’ staat bij veel Duitsers puur en alleen voor Auschwitz. In het geval dat een andere misdaad een genocide wordt genoemd, is de kans altijd aanwezig dat dit als bagatellisering van de Holocaust wordt opgevat.

Toch staat de Duitse regeringslijn met betrekking tot Israël op gespannen voet met de publieke opinie. Een opiniepeiling van televisieomroep ZDF uit januari geeft aan dat 61 procent van de Duitsers het Israëlische ingrijpen in de Gazastrook met het oog op het hoge aantal burgerslachtoffers niet gerechtvaardigd vindt. Slechts een kwart van de ondervraagden steunt de Israëlische campagne. ‘Het idee dat Israël heilig is voor de Duitse bevolking is gewoon onzin,’ zegt Port. ‘Veel Duitsers, vooral aan de linkerkant, zijn kritisch over Israël. Maar zij die hun bezorgdheid over de Palestijnen uiten, hebben het moeilijk in Duitsland. De onderstroom van kritiek op Israël begrijp ik, en is er sinds de jaren zestig altijd geweest. Tegelijkertijd maak ik me ook zorgen over zowel de toename van antisemitisme als moslimhaat in Duitsland.’

Vanwege hun inktzwarte verleden kunnen de Duitsers het eigenlijk nooit goed doen, vervolgt Port. ‘Ik kan me voorstellen dat de Duitse autoriteiten wilden ingrijpen toen moslims op de Berlijnse Sonnenallee zoetigheden uitdeelden om de aanslag van 7 oktober te vieren, maar daarvoor kregen ze er wel van langs uit sommige hoeken. Aan de andere kant zou de autoriteiten ook veel hoon ten deel zijn gevallen als ze niet hadden ingegrepen.’ Zowel Port als Trentmann vinden dat er in Duitsland meer kritiek mogelijk zou moeten zijn op het Israëlische beleid tegenover de Palestijnen. ‘Het onderscheid tussen kritiek op het Israëlische beleid en kritiek op de Israëlische staat is in Duitsland volledig zoekgeraakt,’ zegt Trentmann. ‘Dat is kwalijk. Iemand die Donald Trump bekritiseert is ook niet automatisch tegen de Verenigde Staten.’

Hoe langer de oorlog in de Gazastrook duurt, hoe meer druk er op de Duitse regering zal komen te staan om de eenzijdige uitleg van nie wieder te laten varen. Een ruimere opvatting zou niet automatisch betekenen dat Duitsland zijn schuld aan de Holocaust vergeet, dat Duitsland de Holocaust bagatelliseert, dat Duitsland Israël afvalt of dat Israël genocide pleegt in de Gazastrook, maar zou erop neerkomen dat de politiek zichzelf wat meer aanpast aan de maatschappelijke temperatuur en zichzelf wat meer ruimte veroorlooft om het Israëlische beleid te bekritiseren. Zo kan Duitsland zich zonder kronkelingen blijven opwerpen als voorvechter van de mensenrechten.

Misschien is dat proces al gaande. Want terwijl de Amerikaanse president Joe Biden steeds sterker aandringt op een staakt-het-vuren tussen Israël en Hamas, herhaalde Scholz onlangs dat een tweestatenoplossing de beste oplossing zou zijn. Ook bekritiseerde de bondskanselier de Israëlische nederzettingenpolitiek op de Westelijke Jordaanoever en het geweld dat de kolonisten daar gebruiken tegen de Palestijnen. Spannende stapjes voor een land dat al bijna tachtig jaar verlamd is door de schuld aan de Holocaust.