Home De vooruitgang: `De meeste arbeiders kozen voor aanpassing’

De vooruitgang: `De meeste arbeiders kozen voor aanpassing’

  • Gepubliceerd op: 11 oktober 2002
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Geertje Dekkers
  • 4 minuten leestijd

Proefschriften, lezingen of artikelen kunnen ons beeld van het verleden ingrijpend veranderen. In zijn inaugurele rede laat Lex Heerma van Voss zien dat arbeiders bewuste keuzes maakten om hun positie in de samenleving te handhaven.


`Kapitalisme leidt vanzelf tot socialisme’ – dat was lang het uitgangspunt van veel sociaal-historici. Maar de revolutie bleef uit, zelfs in de extreem kapitalistische Verenigde Staten. In 1906 schreef de Duitse historicus Bernard Sombart daarom een reeks artikelen met de titel Why Is There no Socialism in the United States?
        `Sombart nam, net als veel andere twintigste-eeuwse historici, als vanzelfsprekend aan dat arbeiders steeds verder zouden worden uitgebuit, en daarom in opstand zouden komen. Zo zouden zij de loop van de geschiedenis bepalen,’ zegt Lex Heerma van Voss, directeur van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis en sinds kort bijzonder hoogleraar in de sociaal-economische geschiedenis sinds 1870 aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Recent hield hij zijn inaugurele rede Why Is There no Socialism in the Netherlands? Daarin pleit hij voor een relativering van de mythische rol die de arbeider in de (linkse) geschiedschrijving heeft gekregen.
        `Individuen, ook de arbeiders, hadden namelijk wel degelijk de keuze tussen allerlei verschillende bestaanstrategieën; het socialisme was daar één van. Arbeiders konden in opstand komen tegen hun bazen, zoals veel intellectuelen verwachtten, maar ze konden ook besluiten zich aan te passen, of bijvoorbeeld te emigreren naar de Verenigde Staten.
        In sommige beroepen, zoals havenarbeider of bouwvakker, lag de strategie van opstandigheid meer voor de hand. Maar ook in die beroepen kozen veruit de meeste arbeiders voor aanpassing. Dat gold nog veel sterker voor bijvoorbeeld winkelmeisjes of verpleegsters. Ze hielden zich aan de conventies en bewaakten hun solide imago, bijvoorbeeld door het stoepje voor hun huis te schrobben.
        Daarmee gaf je te kennen dat je netjes was, en betrouwbaar voor je omgeving. Als diezelfde arbeiders naar de Verenigde Staten verhuisden, hield niemand meer in de gaten of hun stoepje schoon was. De vrouwen hielden daar onmiddellijk op met schrobben. Aan dergelijke kleine voorbeelden kun je zien dat arbeiders bewuste keuzes maakten om hun positie in de samenleving te handhaven of zelfs te verbeteren.
        Van alle mogelijkheden is aanpassen natuurlijk de meest vanzelfsprekende; je hoeft er het minst over na te denken. Maar het is wel een manier om je te handhaven in de maatschappij, en in die zin kun je het toch beschouwen als een strategie, net als de keuze voor het socialisme.
        Dat het ging om bewuste beslissingen, heeft Hilde Bras onlangs laten zien in haar proefschrift aan de hand van dagboeken en brieven van jonge meisjes die voor de keuze staan of ze dienstmeisje willen worden. Als ze daarvoor koos, kon zo’n meisje het huis uit en had ze een grote kans om een man te ontmoeten. Als ze thuis bleef wonen, zou ze niet trouwen en moest ze voor haar ouders zorgen. Daar stond tegenover dat ze het huis zou erven. Die voor- en nadelen wogen ze tegen elkaar af; dat lees je in hun brieven.
        Bij het nemen van een dergelijke beslissing speelden familieomstandigheden een grote rol. Als een oudere zus ervoor gekozen had thuis te blijven, móést de jongere zus wel dienstmeisje worden. Maar ook bij een besluit om socialist te worden was de familie van belang. Als een arbeider besloot de conventies te doorbreken en zich aan te sluiten bij het socialisme, verspeelde hij zijn degelijke imago én dat van de rest van zijn familie. Daarom was het veel makkelijker om die keuze te maken als een familielid al socialist was; dan was de reputatie van de familie toch al slecht. Je ziet dan ook dat hele families het aandurven als één lid zich eenmaal heeft aangesloten bij het socialisme.
        Ondanks de onmiskenbare invloed van de omgevingsfactoren ging het om uiterst persoonlijke overwegingen. Een meisje kon nachtenlang liggen twijfelen of ze uit huis zou gaan of voor haar ouders zou zorgen. Daarbij had ze niet het gevoel deel uit te maken van een groot patroon. Maar als je naar een groot aantal van die meisjes kijkt, zie je dat ze vergelijkbare afwegingen maken.
        Dat is het sterke van het begrip “bestaansstrategie”. Het doet recht aan individuele beslissingen, en tegelijkertijd maakt het patronen zichtbaar. Daarbij hoeft het niet altijd om kwesties van levensbelang te gaan. Een mooi voorbeeld van een strategie op kleine schaal vind ik het verpanden van horloges.         Veel arbeiders brachten hun mooie zakhorloge elke week naar de lommerd, om aan geld te komen. Voor het weekend, als ze hun loon hadden, haalden ze het terug. Ze zouden het horloge natuurlijk ook kunnen verkopen; dan hadden ze in één keer een groot bedrag. Maar de meesten deden dat niet. Op deze manier konden ze er op zondag netjes uitzien, mét horloge.’

WHY IS THERE NO SOCIALISM IN THE NETHERLANDS? DE NEDERLANDSE ARBEIDERSKLASSE IN DE TWINTIGSTE EEUW, door Lex Heerma van Voss. 27 p., Aksant, 5 euro

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Artikel

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?

De Verenigde Staten leggen sancties op aan Sudan omdat het leger chemische wapens zou hebben gebruikt in de burgeroorlog in het land. Volgens The New York Times zette de Sudanese legerleider Burhan chloorgas in bij gevechten met de paramilitaire eenheid Rapid Support Forces (RSF). Tijdens de Eerste Wereldoorlog gebruikten Duitse soldaten al chloorgas bij Ieper,...

Lees meer
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Interview

’Voor Poetin heeft de claim op de Krim iets spiritueels, net als voor Catharina de Grote’

Tijdens de collegedag Het Russische imperium op 26 juni vertelt historicus Ivo van de Wijdeven over de geschiedenis van de Krim. Hij geeft voorproefje van wat hij die dag gaat vertellen: ‘De Krim is de mythische geboortegrond voor zowel de Oekraïners als de Russen.’ ‘De Krim is al eeuwenlang een twistpunt en daardoor de ideale...

Lees meer
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Interview

Middeleeuwse kunst moest mooi én stevig zijn

Middeleeuwse kunst moest lang meegaan. Kunsthistoricus Jan van Daal ontdekte dat kunstenaars en opdrachtgevers contracten sloten over de duurzaamheid van kunstwerken.  ‘Kerken of gilden die in de Middeleeuwen een groot kunstwerk zoals een groot glas-in-loodwerk wilden laten maken, dachten na over hoelang dat mee moest gaan,’ vertelt Van Daal, schrijver van het proefschrift On Durable...

Lees meer
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer