Er bestaat een enorme behoefte om de geschiedenis, ondanks alle tegenslagen en vreselijke intermezzo’s, te zien als een opgaande lijn. Alle oorlogen, genociden en totalitaire dictaturen ten spijt is de mensheid er nu per saldo beter aan toe dan bijvoorbeeld 200 jaar geleden.
Niet alleen in wetenschappelijk, technisch en materieel opzicht is er enorme vooruitgang geboekt, maar ook moreel zijn we vele stappen verder. Ondanks alles nemen vrijheid en gelijkheid toe. De moderniteit wint terrein, en de belangrijkste motor van deze gunstige ontwikkeling is de vrijemarkteconomie.
Volgens economisch historicus Bas van Bavel is dit een sprookje. Niet dat hij de technologische ontwikkeling en de toename van de materiële welvaart ontkent, maar het idee dat de wereld steeds vrijer en gelijker wordt is volgens hem een illusie. En bovendien bestrijdt hij de opvatting dat de mensheid heel lang maar wat heeft aangemodderd, en dat het pas echt wat werd met de vooruitgang toen vanaf het begin van de negentiende eeuw de markteconomie ontstond.
In De onzichtbare hand laat hij zien dat markteconomieën al veel eerder voorkwamen, en dat die bovendien een eigen dynamiek kennen, waarbij na periodes van opkomst en bloei onvermijdelijk verval intreedt. Hij concentreert zich hierbij op het islamitische rijk in het huidige Irak, tussen pakweg 600 en 1000 n.Chr., de Italiaanse stadstaten tussen 1000 en 1500, en de Lage Landen in de periode 1100-1800. En tot slot behandelt hij de opkomst van de moderne economieën in Engeland, de VS en West-Europa.
Volgens Van Bavel zijn door de hele geschiedenis heen onvrijheid en ongelijkheid de norm geweest, en werd dit patroon alleen af en toe doorbroken in samenlevingen waarin mensen zich van onderop organiseerden. Hier ontwikkelden zich markten, die aanvankelijk een enorme stimulans betekenden voor ondernemerschap, innovatie en arbeidsdeling. Hierdoor nam de welvaart in deze samenlevingen als geheel enorm toe, maar ontstonden er tegelijkertijd rijke elites die de politieke macht naar zich toe begonnen te trekken. Dit gaf hun de mogelijkheid de spelregels te wijzigen, waardoor de ongelijkheid steeds groter werd en de economische ontwikkeling stagneerde. De vermogende bovenlaag werd nog wel rijker, maar de midden- en lagere klassen raakten steeds verder achterop. Dit patroon is volgens Van Bavel nu zichtbaar in de moderne westerse economieën en zal waarschijnlijk grote gevolgen hebben voor de democratische rechtsstaat in deze landen.
Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler.
De onzichtbare hand. Hoe markteconomieën opkomen en neergaan
Bas van Bavel
485 p. Prometheus, € 29,99
Dit artikel is exclusief voor abonnees
