Het is de taak van Duitsland om de leiding in Europa over te nemen, zei jurist en nazisympathisant Carl Schmitt in april 1939. De Volkenbond had afgedaan en daarom moest Duitsland de regio nieuwe stabiliteit geven. ‘Die manier van denken lag aan de basis van de Duitse gebiedsuitbreidingen,’ zegt de Engelse historicus Mark Mazower, die doceert aan Columbia University. Van Mazower verscheen dit jaar Hitler’s Empire. Nazi Rule in Occupied Europe, onlangs vertaald als Hitlers wereldrijk.
‘De manier van denken van de nazi’s leek sterk op koloniale opvattingen die heersten in Frankrijk, Engeland en Nederland,’ zegt Mazower. ‘We zijn geneigd kolonialisme te beschouwen als iets wat zich afspeelde in andere delen van de wereld. Maar in feite deden de Duitsers hetzelfde in Oost-Europa als andere Europeanen in hun koloniën: ze namen de macht over in de overtuiging dat zij superieur waren en stelden voor zichzelf andere regels op dan voor hun ondergeschikten.’ In dat opzicht was Hitlers Derde Rijk volgens Mazower minder uitzonderlijk dan vaak wordt gedacht.
‘Hitler zag een sterk Europa onder leiding van Duitsland als de oplossing van tal van politieke problemen, zoals de opkomst van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, de instabiliteit van Europa en het vermeende rassenprobleem.’ Bovendien had Duitsland zelf nooit een koloniaal rijk opgebouwd buiten Europa, zoals andere West-Europese mogendheden. In dat opzicht waren de Duitse veroveringen binnen Europa te beschouwen als een inhaalslag.
De nazi’s keken deze opvattingen onder meer af van de Verenigde Staten met hun Monroe-doctrine. Die wees elke inmenging van buitenaf af, ook als de Verenigde Staten hun gebied uitbreidden. Zo moest het ook in Europa gaan: als Duitsland de rest van het werelddeel aan zich onderwierp, had niemand daar iets mee te maken – de failliete Volkenbond niet en de Amerikanen ook niet.
‘Hitler had ook veel bewondering voor het koloniale wereldrijk dat de Engelsen hadden opgebouwd,’ zegt Mazower. ‘Hij was zeer te spreken over de manier waarop ze dat bestuurden.’ Hun ondernemende, energieke en onbuigzame karakter was volgens Hitler uitermate geschikt om lagere volkeren te leiden. Wat Hitler betrof hoefde het Britse koloniale rijk dan ook helemaal niet te verdwijnen, temeer niet omdat hij ervan overtuigd was dat de Engelsen na verloop van tijd minder vijandig tegenover nazi-Duitsland zouden komen te staan. Dat Japan uiteindelijk Duitslands bondgenoot in Azië zou worden, had Hitler dan ook lang niet voorzien.
Intussen kregen de nazi’s problemen met hun eigen theorie, in de eerste plaats in Oost-Europa. Mazower: ‘Omdat de nazi’s zo sterk neerkeken op de Slaven, voerden ze in die landen een louter destructief bewind.’ Een plan voor opbouw in de verdere toekomst leek er niet te zijn.
‘In het westen wist Hitler niet hoe hij zich moest opstellen tegen onderworpen volkeren als de Fransen en de Noren,’ zegt Mazower. ‘In de opvatting van de nazi’s waren zij niet zo minderwaardig als de Slaven en daarom had Hitler geen idee hoe hij die landen eigenlijk moest regeren.’
Binnen de relaties met Spanje en Italië, ten slotte, stelden de Duitsers zich opnieuw superieur op. ‘Ze keken neer op de Italianen en de Spanjaarden die met hen mee kwamen vechten. Daardoor hebben ze nooit goed met andere fascisten samengewerkt.’
Het is opvallend hoe slecht de nazi’s hun plannen van tevoren hadden doordacht, vindt Mazower. Aanvankelijk werkte de tactiek van ongekend snelle veroveringen, maar uiteindelijk liep deze weg dood. Al snel kwam er een groot verschil tussen de door Duitsland bezette gebieden en de traditionele koloniën aan het licht. Mazower: ‘De snelheid van de veroveringen en de mate van destructie onder Hitler waren ongekend. De koloniale mogendheden hebben op vreselijke manieren huisgehouden, maar nooit met de vernietigende doelgerichtheid van Hitler.’
Volgens Mazower openden de misdaden van de nazi’s veel West-Europeanen de ogen voor de onrechtvaardigheid van hun eigen koloniale regimes. ‘Dat betekende natuurlijk niet dat daarmee in één keer alle koloniën zelfbestuur kregen.’ Het verzet tegen de westerse overheersing kwam vooral uit de koloniën zelf en de overheersers waren aanvankelijk niet van plan daaraan toe te geven. ‘Maar toch was er na de Tweede Wereldoorlog iets veranderd,’ benadrukt Mazower. Het geloof in de blanke superioriteit wankelde. Zo bevorderde de val van het laatste Europese koloniale rijk het einde van alle andere.
Mark Mazower, Hitlers wereldrijk. De overheersing van Europa door de nazi’s. 850 p. Contact, € 69,95 (verschijnt februari 2009)
Dit artikel is exclusief voor abonnees
