Tijdens een helse tocht dwars door China hielden de dappere communisten stand tegen een nationalistische overmacht. Tenminste, zo stelde communistenleider Mao Zedong de beroemde ‘Lange Mars’ graag voor. De werkelijkheid was anders.
Hoe word je een succesvol dictator? Natuurlijk moet je een ongekende honger naar macht bezitten, en uiteraard moet je volstrekt gewetenloos en meedogenloos je doel nastreven.
Maar daarnaast helpt het ook als je een getalenteerde spindoctor bent. Napoleon wist een mislukte veldtocht in het Midden-Oosten zo te verkopen dat bijna heel Frankrijk hem ineens zag als de man van de toekomst, en met Mein Kampf slaagde Hitler erin zijn volkomen hopeloze carrière als folkloristisch politicus en amateuristische couppleger om te buigen in een succesvolle opmars naar de macht.
Ook de Chinese communistenleider Mao Zedong was op dit terrein uiterst begaafd. Hij zette zichzelf op de kaart met het verhaal van de Lange Mars, de legendarische tocht van een legertje communisten in 1934-1935 dwars door China, waarbij niet alleen gruwelijke ontberingen werden geleden, maar ook zeer heldhaftig werd gevochten.
Incompetente leiders
De kers op deze heroïsche taart was de oversteek van de Dadu-rivier bij Luding, waar de vijand vrijwel alle planken van de enige kettingbrug over de woeste rivier had verwijderd. Op talloze schilderijen, in gedichten en films wordt de lof gezongen van de communistische helden die zich onder hevig mitrailleurvuur via deze kettingen naar de overkant worstelen, om vervolgens de vijand uit te schakelen en de overtocht van hun kameraden veilig te stellen.
Communistische helden zouden via kettingen de Dadu-rivier zijn overgestoken
De belangrijkste boodschap van het verhaal van de Lange Mars was dat deze expeditie aanvankelijk rampzalig verliep, maar dat na enkele maanden Mao de incompetente leiders aan de kant schoof en de tocht tot een succes maakte. Sindsdien gold hij als de onomstreden leider van de Chinese Communistische Partij, wat hij zou blijven tot aan zijn dood in 1976.
Mooi verhaal
Het is een mooi verhaal, dat zelfs door veel serieuze historici in het Westen is overgenomen (en nog altijd ook op Wikipedia valt te lezen). Maar wat was die Lange Mars eigenlijk, en hoe belangrijk was die? En welke betekenis had deze gebeurtenis voor de carrière van Mao?
Nadat de revolutie van 1911 een einde had gemaakt aan het 21 eeuwen oude keizerrijk, brak in China totale chaos uit. Talloze warlords bestreden elkaar, terwijl Sun Yat-sen en diens Kwomintang (Chinese Nationale Volkspartij) van China een moderne, democratische eenheidsstaat wilden maken.
Nadat de revolutie van 1911 een einde had gemaakt aan het 21 eeuwen keizerrijk, brak in China totale chaos uit
Een handjevol revolutionairen raakte geïnspireerd door de ideeën van Marx en Lenin. De laatste stuurde in 1921 de Nederlandse Komintern-agent Henk Sneevliet naar Sjanghai om daar de Chinese Communistische Partij (CCP) op te richten. Tot de twaalf Chinese bolsjewieken die bij de oprichtingsvergadering aanwezig waren behoorde ook de 27-jarige Mao Zedong.
CCP
Aanvankelijk werkte de piepkleine CCP samen met de Kwomintang, maar al in 1927 kwam er een einde aan dit eenheidsfront. Chiang Kai-shek, die de in 1925 overleden Sun Yat-sen was opgevolgd als leider van de Kwomintang, trad in Shanghai meedogenloos op tegen communisten en stakende arbeiders. De zogenoemde ‘Witte Terreur’, die ook in andere Chinese steden woedde, kostte honderdduizenden het leven.
Binnen de leiding van de CCP was er grote onenigheid over de te volgen koers. Sommigen bleven op het orthodox marxistische standpunt staan dat de revolutie alleen kon worden voltrokken door het industrieproletariaat, dat in China verhoudingsgewijs erg klein was. Terwijl anderen, onder wie Mao Zedong, vonden dat in China de hongerende boeren de kracht van de toekomst vormden.
Mao Zedong vond dat de hongerende boeren de kracht van de toekomst vormden
Een deel van de communisten trok naar het platteland, waar verschillende communistische enclaves ontstonden. De grootste bevond zich in de provincies Jiangxi en Fujian in het zuidoosten, rond de stad Ruijin, en hier werd in 1931 de Chinese Sovjetrepubliek uitgeroepen. De communisten heersten over een gebied van 30.000 vierkante kilometer, wat iets kleiner is dan Nederland. Er woonden zo’n 3 miljoen mensen en het telde een leger circa 100.000 man.
Rood bolwerk
Chiang Kai-shek probeerde het rode bolwerk te vernietigen, maar zonder succes
Ondertussen probeerde Chiang Kai-shek het rode bolwerk te vernietigen, en tussen 1930 en 1934 voerde hij maar liefst vijf omsingelingsoperaties uit. De eerste vier waren niet succesvol, wat onder meer kwam doordat Chiang ondertussen ook geconfronteerd werd met Japanse invasies
Tijdens de laatste campagne, die eind 1933 begon, zette de Kwomintang maar liefst 500.000 militairen in en werd de situatie binnen de Sovjetrepubliek steeds benarder. In de zomer van 1934 werden voorbereidingen getroffen voor een ‘strategische verplaatsing’, een evacuatie naar veiliger gebieden in het westen of noorden. De leiding van deze operatie was onder meer in handen van Zhou Enlai, de latere premier van de Chinese Volksrepubliek.
Tegenstrijdige verklaringen
Hoewel er enorm veel is geschreven over de Lange Mars, is het opmerkelijk hoe weinig we feitelijk weten. Het bronnenmateriaal uit deze periode is bijzonder schaars en veel verhalen zijn gebaseerd op wat sommige deelnemers later op papier hebben gezet. Die verklaringen zijn doorgaans erg onbetrouwbaar, aangezien ze elkaar op essentiële punten tegenspreken en duidelijk zijn geschreven met politieke doeleinden.
Er is enorm veel geschreven over de Lange Mars, maar het is opmerkelijk hoe weinig we feitelijk weten
Wat in elk geval vaststaat, is dat half oktober 1934 een troepenmacht van vermoedelijk 85.000 man te voet uit Jiangxi vertrok, waar zo’n 15.000 militairen en 30.000 gewonden achterbleven. Ze trokken naar het westen, en aanvankelijk verliep de tocht vrij soepel.
Er waren schermutselingen en uiteraard waren de ontberingen fors, maar tot aan de Xiang-rivier deden zich relatief weinig problemen voor. Volgens de officiële geschiedschrijving van de CCP, en veel westerse historici, heeft zich bij die rivier, in de provincie Hunan, een ramp voltrokken. De nationalistische overmacht was zo groot dat meer dan de helft van de communisten zou zijn omgekomen.
Grootschalige desertie
Naar alle waarschijnlijk is hier helemaal geen bloedige veldslag uitgevochten en konden de communisten het op een akkoordje gooien met lokale warlords, die er alle belang bij hadden dat de rode troepen snel verder trokken. Chiang zou immers de communisten achtervolgen en hen met rust laten. Dat het aantal communistische strijders na ruim een maand sterk gedaald was, kwam vermoedelijk in de eerste plaats door grootschalige desertie, terwijl uiteraard ook ziektes en uitputting hun tol eisten.
Het rode legertje trok verder en verenigde zich met een communistisch legertje. Gezamenlijk trokken ze naar de noordwestelijke provincie Shaanxi, waar ze in oktober 1935 in de stad Yan’an een basis vestigden. Volgens Mao hadden de helden van het Rode Leger in een jaar tijd 12.000 kilometer afgelegd, wat neer kwam op gemiddeld 32 kilometer per dag. Een ongelooflijke prestatie, zeker gezien het vaak onherbergzame terrein en de vele gevechten die ze zouden hebben geleverd.
Volgens Mao had het rode leger in een jaar 12.000 km afgelegd
In 2003 hebben twee journalisten de tocht nagewandeld, waarbij ze tot de conclusie kwamen dat de communisten in de jaren dertig ‘slechts’ 6000 kilometer hadden gelopen, wat een realistischer schatting lijkt. Dat het niettemin een immense prestatie was, en dat de ontberingen onvoorstelbaar moeten zijn geweest, zal niemand ontkennen. Maar de mythes rond de Lange Mars hebben de schaarse feiten volkomen overwoekerd.
Om te beginnen zijn de gevechten tijdens de tocht altijd zwaar overdreven. Ook het verhaal van de gesloopte kettingbrug bij Luding is bij nader inzien heel wat minder heroïsch. In werkelijkheid is hier nauwelijks gevochten. Deng Xiaoping, die van 1978 tot 1992 de scepter over China zwaaide en een veteraan van de Lange Mars was, heeft dit later toegegeven.
Geen keerpunt
Zoals reeds gezegd is ook de strijd bij de Xiang-rivier mateloos overdreven. Dit is waarschijnlijk gebeurd om het driemanschap dat de tocht aanvankelijk leidde te kunnen beschuldigen van incompetentie, en de mythe te creëren dat Mao hierna met vaste hand het roer had overgenomen.
Ook serieuze historici hebben het verhaal naverteld dat op een partijconferentie in januari 1935 in het stadje Zunyi de oude leiders aan de kant werden gezet en Mao de belangrijkste man van de expeditie werd. Uit kritisch bronnenonderzoek blijkt echter dat ‘Zunyi’ helemaal geen keerpunt in de geschiedenis van de Lange Mars was. Mao was ook vóór 1935 medeverantwoordelijk voor het gevoerde beleid, en tijdens de Lange Mars nam zijn invloed wel enigszins toe, maar dat kwam vooral doordat de andere leiders minder krachtig bleken.
Uit kritisch bronnenonderzoek blijkt dat ‘Zunyi’ helemaal geen keerpunt in de geschiedenis van de Lange Mars was
In zijn nieuwe basis in Yan’an werkte hij hard aan de mythe van de Lange Mars en voerde hij onder meer gesprekken met de Amerikaanse journalist Edgar Snow. Die publiceerde in 1937 de bestseller Red Star over China, waarin Mao werd geportretteerd als de grote leider die de Lange Mars tot een goed einde had gebracht. Toch zou het nog jaren duren eer Mao de machtigste leider van de CCP werd.
De Lange Mars zelf was al evenmin een keerpunt in de geschiedenis van de Chinese burgeroorlog. De communisten hadden via deze mars hun belangrijkste basis verplaatst, maar dat veranderde niet veel aan hun situatie. Al spoedig werden zij weer omsingeld door de Kwomintang.
De Grote Roerganger
Chinese scholieren en studenten krijgen nog altijd te horen dat de oorlog tegen Japan – dat na eerdere acties in 1937 een grootschalige invasie ondernam en beestachtig huishield in China – gewonnen werd door de CCP, onder leiding van de ‘Grote Roerganger’ Mao. Toch speelden de communisten tot 1945 een volstrekt ondergeschikte rol. In dat jaar hadden zij 300.000 man onder de wapenen, terwijl het leger van Chiang Kai-shek 4 miljoen man telde en het leeuwendeel van de strijd tegen de buitenlandse agressor voor zijn rekening had genomen.
De communisten wisten het hoofd boven water te houden, maar hadden tot het eind van de Tweede Wereldoorlog nooit het initiatief. Dat Mao en de zijnen in de vier jaren hierna erin slaagden de nationalistische Kwomintang te verslaan, was zonder meer opmerkelijk. Maar dat is een ander verhaal.
Rob Hartmans is historicus, journalist en vertaler.
Meer weten
The Long March: The Untold Story (1985) van Harrison Salisbury.
De Lange Mars. Een reis in het spoor van Mao (2007) van Ed Jocelyn en Andrew McEwen, die de tocht nawandelden.
Mao. Het onbekende verhaal. (2005), een biografie van Jung Chang en Jon Halliday.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
