De kleur van Egypte

De tentoonstelling Kemet in het Rijksmuseum van Oudheden gaat over méér dan zwarte muzikanten die het Oude Egypte als inspiratiebron gebruiken. De expositie laat ook zien hoe verschillende groepen, zwart en wit, zich de oude beschaving proberen toe te eigenen. 

Zangeres en burgerrechtenactiviste Nina Simone geloofde dat ze ruim drieduizend jaar eerder ook al eens had geleefd, als de Egyptische koningin Nefertiti. Een andere muzikale grootheid, Aretha Franklin, liet zich graag afbeelden als die oude Egyptische vorstin. En recent deed Beyoncé hetzelfde. Nefertiti geldt namelijk als mooi en krachtig, en als een boegbeeld van de indrukwekkende Egyptische cultuur. En die is weer een inspiratiebron voor zwarte kunstenaars, zo vertelt de tentoonstelling Kemet in het Leidse Rijksmuseum van Oudheden.

Meer museumrecensies en ander historisch nieuws lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Uitgangspunt van veel van die kunstenaars is dat de oude Egyptische beschaving Afrikaans was, en ook zwart. Ze spreken daarom van ‘Kemet’, een term die Egyptenaren zo’n vierduizend jaar geleden gebruikten voor hun land. Die sloeg op de donkere kleur van de vruchtbare grond rond de oevers van de Nijl, en volgens sommigen verwees hij ook naar de huidskleur van de bewoners. Op die manier is het oude Egypte een bron van trots voor muzikanten met Afrikaanse wortels, die als gevolg van de trans-Atlantische slavenhandel in de VS en Europa wonen. Vandaar de keuzes van Simone, Franklin en Beyoncé. En vandaar dat bijvoorbeeld rapper Nas voor zijn album I am (1999) een gepersonaliseerde versie liet maken van het gouden grafmasker van farao Toetanchamon, met zijn eigen gezicht erop.

Een uitvoering van dat nagemaakte masker, en meer van dat soort fantasierijke interpretaties van het verleden zijn volop te zien in het RMO – samen met echte antieke voorwerpen uit de culturen waaruit de muzikanten putten. In de publiciteit rond de tentoonstelling ligt daarop de nadruk, waardoor uw recensent de indruk kreeg dat het ging om een wat gekunstelde poging om jonge muziekliefhebbers naar het museum te lokken. Maar dat is onterecht, want de tentoonstelling gaat een laag dieper.

Kemet draait namelijk ook om Eurocentrische en Afrocentrische blikken op het oude Egypte. Beide ontstonden in de negentiende eeuw, toen de piramides, farao’s en mummies volop in de belangstelling stonden. In Europa was het uitgangspunt dat er mensenrassen bestonden en duidelijk afgebakende volkeren, waarvan alle leden tot een en hetzelfde ras behoorden. Egyptenaren vielen volgens deze opvatting onder het witte ras, en hadden hun wortels in Zuidwest-Azië.

Afrocentrische opvattingen over het oude Egypte vormden vaak een spiegelbeeld van dit idee: alle oude Egyptenaren zouden zwart zijn geweest. Sommigen beweren zelfs dat Egyptische beelden, zoals de sfinx van Gizeh, ‘zwarte’ (brede) neuzen hadden. Europeanen zouden die hebben weggehakt om het zwarte verleden van Egypte te verhullen.

Beide visies – de Eurocentrische en de Afrocentrische – missen wetenschappelijke grond. Onderzoekers zijn er niet uit welke huidskleur het meest voorkwam in het Oude Egypte. DNA-onderzoek is (nog) heel beperkt en kunst uit de Oudheid geeft geen uitsluitsel. De huidskleur van mensen op Egyptische schilderingen zegt meer over de kunstzinnige conventies tijdens de ontstaansperiode dan over de werkelijkheid, want mannen werden doorgaans roodachtig afgebeeld en vrouwen gelig.

Wel is het duidelijk dat in Egypte mensen met allerlei achtergronden rondliepen: Nubiërs uit het zuiden, omwonenden van de Middellandse Zee die via de Nijldelta binnenkwamen, en andere groepen die het land via de woestijn bereikten. Van een homogeen volk en één ras was dus sowieso geen sprake.

Toch is de Afrocentrische kijk op Egypte wetenschappelijk relevant geweest, vinden de makers van de tentoonstelling. Want die stimuleerde Egyptologen om hun eigen witte beeld van de cultuur te herzien. En daarmee zijn wetenschappers nog steeds bezig, zo blijkt uit een reconstructie van het gezicht van het meisje Sensaos, die ook te zien is op de tentoonstelling. Sensaos stierf rond 100 na Christus, en op basis van haar schedel werd in 1998 een 3D-beeld van haar hoofd gemaakt. Omdat haar moeder een Nubische naam had, Kandake, besloten de makers van de reconstructie dat Sensaos ‘zwarte’ dikke lippen kreeg. Maar tegelijkertijd gaven ze haar een lichte huidskleur. ‘Zo zouden we dat nu waarschijnlijk niet meer doen,’ zegt conservator Daniel Soliman tijdens een rondleiding.

Gezien de mix aan mensen in het oude Egypte is het de vraag of ooit duidelijk zal worden hoe Sensaos en haar tijdgenoten er precies uitzagen. Maar haar reconstructie illustreert wel de menselijke neiging om het oude Egypte te zien door de eigen, zeer gekleurde ogen.