De keizer en de paus

De keizer en de paus

Omdat Tom Holland uit alle macht probeert te verbergen waar zijn boek eigenlijk over gaat, zal ik dat hier maar even uitleggen. In feite is dit een ouderwetse politieke geschiedenis van Europa tussen 751, het moment dat hofmeier Pepijn de Korte het haar van de laatste Merovingische koning Childerik III afscheert en hem in een klooster opbergt, en 1099, als kruisvaarders Jeruzalem innemen.

Het hoofdthema is ongeveer de ontwikkeling van de wereldlijke en geestelijke macht. Het gaat over de keizer en de paus, over hertogen, ridders en uitgebuite boeren, over bisschoppen, abten en kluizenaars, over politiek en religie. De Nederlandse titel wijkt nogal af van de Engelse – Millennium. The End of the World and the Forging of Christendom –, maar dat ze geen van beide de lading dekken, geeft te denken. Een heldere vraagstelling ontbreekt.

Holland is een auteur die wil imponeren. Hij vertelt het ene verhaal na het andere, met vaak prachtige details, en menig lezer zal erin trappen: wat weet die man veel! Maar dat effect wordt vooral bereikt door de lezer in het ongewisse te laten. Dit is een grillig en willekeurig boek. Holland is niet voor niets van origine een romanauteur. Suspense is een van zijn geliefde trucjes: enkele alinea’s of zelfs bladzijden over iemand of iets schrijven en dan pas onthullen over wie of wat het gaat.

Aardig is wel weer dat het boek breed over Europa uitwaaiert. Uiteraard begint het verhaal met het Karolingische Rijk en de twee belangrijkste rijken – de voorlopers van het huidige Duitsland en Italië enerzijds, Frankrijk anderzijds – die daaruit voortkwamen, maar vervolgens komen ook veel andere gebieden aan de orde: de verwikkelingen met Byzantijnen en Saracenen in Zuid-Italië, de islamitische heerschappij in Spanje, de Noormannen die werkelijk aan alle randen van het continent opduiken, van Kiev tot Palermo, totdat uiteindelijk een van hen, allang gevestigd als hertog van Normandië, het Kanaal oversteekt en koning van Engeland wordt.

Terwijl in Constantinopel nog de oorspronkelijke Romeinse keizers troonden, werd er in het door Constantijn ooit verlaten Rome tot twee keer toe een nieuw keizerrijk op poten gezet, dat ook Romeins pretendeerde te zijn. Het eerste begon met de pauselijke kroning van Karel de Grote op eerste kerstdag 800. Vijf generaties later, in 905, stak een rivaliserende warlord de laatste Karolingische keizer, Lodewijk III, de ogen uit en verjoeg hem uit Italië.

Nadat ene Berengarius van Friule van 919 tot zijn dood in 924 de keizerstitel had gedragen – Holland vermeldt dit niet –, begon een nieuwe serie keizers in 962, toen de Saksische hertog Otto, leider van een volk dat twee eeuwen eerder door Karel de Grote met geweld tot het christendom bekeerd was, zich in Rome door paus Leo III de keizerlijke diadeem op het hoofd liet zetten. Het Heilige Romeinse Rijk zou het tot 1806 uithouden.

Een paus is er echter ook nu nog. De keizer mocht dan in theorie de heerser van de gehele Latijnse christenheid zijn, in werkelijkheid beperkte zijn zeggenschap zich tot zijn eigen rijk. De paus stond wel boven iedereen en toen meer volkeren tot het christendom overgingen, groeide zijn gezag.
Maar als Holland betoogt dat Gregorius VII, de paus die keizer Hendrik IV in 1077 drie dagen in Canossa als boeteling voor de poort liet staan, ernaar streefde de gehele christenwereld in tweeën op te delen ‘van de top tot aan het nederigste gehucht’ en de domeinen voor het geestelijke en wereldlijke volledig wilde scheiden, overdrijft hij schromelijk. Bovendien stopt zijn verhaal nog voor het einde van de investituurstrijd (wie bisschoppen mocht benoemen), en die eindigde toch echt met een compromis waarbij kerk en keizer bleven samenwerken. Niks scheiding.

Holland overgiet zijn verhalen bekwaam met magie, apocalyptiek en geweld – Europa was vaak zo rechteloos als Somalië nu –, duikelt vele authentieke citaten op, maar dit blijft een onbevredigend vertelboek. Verheldering en overzichtelijkheid ontbreken.
door Jan Dirk Snel

Tom Holland
De gang naar Canossa. De westerse revolutie rond het jaar 1000
474 p. Athenaeum-Polak & Van Gennep, € 29,95