De epidemie die Athene veranderde

Juist in deze periode verkeerde Athene op het toppunt van zijn macht. De economie en het intellectuele leven van de stadstaat bloeiden. Van 461 tot 429 v.Chr. maakte Athene onder leiding van de welbespraakte staatsman Perikles een gouden tijd door, die gepaard ging met een grote expansiezucht. Athene had met omliggende Griekse steden en eilandjes een alliantie opgericht als reactie op de agressie van de Perzen: de Delische Bond. Na een reeks oorlogen leidde dat in 451 tot vrede met de Perzen. Daarna verwierf Athene steeds meer macht binnen het bondgenootschap en begon zich ook met de interne politiek van de andere stadstaten te bemoeien. Op initiatief van Perikles legde Athene beslag op de contributies van de Delische Bond. De stad investeerde het geld in grote bouwprojecten op de Akropolis om zijn status te vergroten en de werkgelegenheid te bevorderen. Protesten werden in de kiem gesmoord en opstandige eilanden hardhandig in het gareel gehouden.

Perikles houdt een rede in Athene

Het Atheens imperialisme viel niet in goede aarde bij de Spartanen en hun bondgenoten op de Peloponnesos. Ze zagen de Atheense ambities als bedreiging voor de Griekse machtsbalans. Toen Perikles weigerde in te binden, viel Sparta in 431 v.Chr. het schiereiland Attica binnen.

Met Sparta in aantocht stond Perikles voor een lastige keus. Athene had een sterke zeemacht, maar kon met geen mogelijkheid het omvangrijke Spartaanse landleger verslaan. Perikles besloot daarom het volk uit het omringende gebied te verzamelen binnen de muren van Athene, waar het veilig zou zijn. Zelf kon hij dan met zijn vloot uitrukken en de Spartanen op zee aanvallen.

In Athene woonden naar schatting 155.000 mensen, in de omgeving zo’n 250.000 boeren en dorpelingen. Kort voor de komst van het Spartaanse leger vluchtte deze groep volgens plan naar de stad. Maar die kon de vluchtelingengolf niet aan. Er was niet genoeg ruimte voor 400.000 mensen.

Dakloosheid, slechte hygiëne en een tekort aan faciliteiten en voedingsmiddelen maakten de Atheense polis tot een broeinest van ziektes. Het duurde dan ook niet lang of er brak in 430 v.Chr. een epidemie uit. De ziekte woedde twee jaar, verdween even, en keerde in 427 v.Chr. terug. Hoewel specifieke cijfers ontbreken, schatten historici dat een kwart tot een derde van de Atheense bevolking overleed.

De epidemie veranderde het volk, aldus Thucydides. De agressieve ziekte maakte de mensen radeloos en roekeloos. De Atheners hadden geen vertrouwen meer in de wetten van goden of van mensen, en sloegen deze in de wind. Waarom zouden ze de wetten volgen als ze niet zeker wisten of ze er morgen nog waren? Losbandigheid, gokgedrag en opportunisme wonnen het van eerzaamheid. De grootsheid van de stad, die Perikles kort daarvoor nog had geprezen in een belangrijke rede, was verdwenen. De stad was niet alleen fysiek, maar ook maatschappelijk ziek.

Thucydides beschrijft ook het verval van religieuze tradities, met name de verwaarlozing van begrafenisrituelen. Dat is opmerkelijk, omdat de Grieken daaraan veel waarde hechtten. De tragediedichter Sophocles had kort voor de uitbraak van de oorlog nog een toneelstuk geschreven over de dappere Antigone, die liever stierf dan haar broer onbegraven te laten.
Van dat onwankelbare geloof in begrafenisrituelen was nu volgens Thucydides geen sprake meer. Er was geen tijd om de doden te begraven, en belangrijker nog: het was levensgevaarlijk.

Hoewel veel Grieken geloofden dat de epidemie een straf van de goden was, richtte hun woede zich op de autoriteiten, met name op Perikles. Hij was diegene die de wrok van de goden over de stad had afgeroepen door een oorlog te beginnen. Het was ook zijn keus geweest het volk als vee bij elkaar te zetten – de perfecte omstandigheden voor een hardnekkige ziekte. Perikles werd afgezet, na vijftien termijnen als strategos en drie decennia van relatieve vrede en stabiliteit.

Toen de epidemie in 427 v.Chr. terugkeerde, stierven meer dan 4000 hoplieten en 300 cavaleristen. Dit maakte het Atheense leger kwetsbaar. Perikles – die na een jaar als leider was teruggekeerd – bezweek in 429 v.Chr. zelf aan de ziekte. Zijn twee oudste zoons waren reeds gestorven en zijn derde zoon was nog te jong om hem op te volgen. Hij had een Atheens rijk opgebouwd en zijn populariteit had stabiliteit gebracht in de stad. Toen hij stierf, brak er een periode van onduidelijkheid aan.

Ambitieuze aristocraten stonden te springen om zijn positie over te nemen. De Atheners volgden de nieuwe leider Cleon, die de strijd met Sparta koste wat kost wilde voortzetten. Tegen dwarse bondgenoten trad hij hard op. Toen Mytilene in 428 v.Chr. in opstand kwam tegen Athene, nam de volksvergadering het advies van Cleon over om alle mannen op het eiland te laten executeren. De dag erna werd het voornemen herroepen. Met enkele andere eilanden liep het minder goed af. Zo besloot Melos in de Peloponnesische Oorlog neutraal te blijven, waarop Athene het eiland belegerde en de mannelijke bevolking vermoordde.

In 415 v.Chr. lieten de Atheners zich inpalmen door veldheer Alcibiades. Onder zijn leiding zette de vloot koers naar Sicilië, maar de Atheners bleken niet sterk genoeg. Ze leden een zware nederlaag bij Syracuse. Alcibiades liep kort daarvoor over naar de kant van de Spartanen.

Bij de bestudering van een oorlog ligt de nadruk meestal op technologische, militaire en economische ontwikkelingen. De rol van ziektes wordt vaak vergeten. Voor Athene gold dat het werd aangevallen op twee fronten: binnen en buiten de muren. De invloed van de epidemie op het verloop en de uitkomst van de oorlog is niet exact vast te stellen. Duidelijk is wel dat de plaag een demoraliserend effect op bewoners en het leger had en dat veel (potentiële) soldaten stierven. Vaststaat ook dat de wanhopige Atheners na Perikles incapabele leiders kozen, wat ook weer bijdroeg aan de politieke en morele desintegratie. Uiteindelijk was er meer nodig dan een epidemie om Athene op de knieën te krijgen. De stad hield tientallen jaren stand en gaf zich pas in 404 v.Chr. officieel over aan Sparta.