De comeback van Ivan de Verschrikkelijke

Stalin was de eerste leider in de Russische geschiedenis die een positief oordeel velde over de tiran, die tussen 1547 en 1584 met ijzeren vuist over Rusland regeerde. Buiten Rusland staat Ivan de Verschrikkelijke vooral bekend om terreurdaden als het bloedbad van Novgorod in 1570. Daarbij werden volgens historici in een maand tijd naar schatting 2500 tot 15.000 inwoners op barbaarse wijze afgeslacht, omdat zij de verkeerde kant zouden hebben gekozen in de Lijflandse Oorlog. Ivan zou zich volgens bronnen zelf ook niet onbetuigd hebben gelaten.

Een ander bekend gegeven is dat de tsaar in 1581 in een vlaag van verstandsverbijstering zijn eigen zoon Ivan doodsloeg. Op een schilderij van Ilja Repin houdt de met bloed bespatte tsaar het levenloze lichaam van de jongeman in zijn armen. Met een verwilderde uitdrukking op zijn gezicht probeert hij een bloedende hoofdwond te stelpen. Het doek past perfect bij het beeld van tsaar Ivan als een wrede en waanzinnige heerser, die niet voor niets de bijnaam ‘de Verschrikkelijke’ droeg.

Dat beeld van ‘Ivan Groznyi’ verschilt hemelsbreed van de grote en wijze heerser die Stalin in hem zag. Sowieso heeft ‘Groznyi’ in het Russisch de bijklank van ‘de Gevreesde’ of ‘de Ontzagwekkende’. Hij was degene die – in Stalins ogen – als eerst begon de Russen bij elkaar te brengen.

Toen de zestienjarige grootvorst Ivan IV van Moskou in 1547 tot de eerste ‘Tsaar aller Russen’ werd gekroond, stelde zijn vorstendommetje nog niet zoveel voor. Zijn voorgangers waren niet vies geweest van gebiedsuitbreiding, onder meer door de annexatie van het vorstendom Novgorod, maar Ivan maakte daar na zijn kroning pas echt werk van. Tijdens zijn heerschappij breidde hij het Russische territorium uit tot meer dan 4 miljoen vierkante kilometer.

Eerst overmeesterde Ivan de Verschrikkelijke in 1552 het Tataarse kanaat Kazan aan de Wolga. En vier jaar later veroverde hij het veel zuidelijker gelegen kanaat Astrakhan op de Tataren. Deze nomaden hadden de Russen eeuwenlang geterroriseerd. Met zijn veroveringen maakte Ivan een einde aan die dreiging, al zouden de Tataren de Russen nog tot in de achttiende eeuw lastigvallen met plundertochten vanaf hun nieuwe thuisbasis op de Krim.

Bovendien maakten Ivans veroveringen de weg vrij voor verdere grootschalige expansie. Toen Ivan IV in 1584 overleed, heerste hij over het hele stroomgebied van de Wolga en was een begin gemaakt met het ontsluiten van het uitgestrekte en onherbergzame Siberië. Er zijn Russische historici die parallellen zien met de West-Europese expansie naar Amerika, Azië en later Afrika, die zich gelijktijdig voltrok. Hoewel zeker niet alles behouden is gebleven, kent de Russische Federatie nu, zo’n dertig jaar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, nog steeds elf tijdzones en meer dan 185 etnische groeperingen.

Stalin was ook lovend over Ivans werk als ‘hervormer’. De eerste tsaar aller Russen legde namelijk ook het fundament voor de Russische staat. Hij riep een nieuw bureaucratisch apparaat in het leven, dat gebruikmaakte van hagelnieuwe drukpersen die hij hoogstpersoonlijk liet importeren. Bovendien zorgde Ivan de Verschrikkelijke ervoor dat heel Rusland één wetboek en één munt kreeg.

Dat maakte het alles bij elkaar een stuk makkelijker om het rijk te besturen en – niet onbelangrijk – belastingen te innen. Zo kreeg de tsaar voldoende armslag voor zijn agressieve veroveringsplannen. Dankzij zijn belastinginkomsten zette Ivan het eerste professionele Russische leger op poten.

Met zijn hervormingen wilde Ivan IV ook de bojaren buitenspel zetten, de edelen op wie Russische vorsten traditioneel leunden voor het binnenlandse bestuur. Tot de regeerperiode van de eerste tsaar was Rusland verdeeld geweest door twistzieke bojarenfamilies. De tsaar zag in dat dat geen stevig fundament was voor zijn macht.

Bovendien was Ivan in zijn jeugd zelf ook de dupe van geweest van adellijke intriges. Hij was drie jaar oud toen zijn vader in 1530 overleed, en invloedrijke bojaren vochten daarna over zijn rug een verbeten machtsstrijd uit. Zijn moeder hield zich als regentes dapper de troonpretendenten van het lijf, maar werd in 1538 vergiftigd. De jonge Ivan werd daarna een speelbal van de bojaren. Pas toen de Russisch-orthodoxe kerk zich in de persoon van metropoliet Makari over hem ontfermde, kreeg hij langzaam maar zeker vaste grond onder de voeten.

Nadat Ivan door zijn beschermheer tot tsaar was gekroond, bleef hij zijn hele leven lang grote achterdocht koesteren jegens de bojaren en anderen die zijn plek op de tsarentroon zouden kunnen bedreigen. Tegenspraak was taboe. Opponenten werden zonder pardon uitgeschakeld. Volgens overgeleverde verhalen ging dat vaak gepaard met gruwelijke straffen. Zo kwam de machtigste bojaar aan zijn einde in een kennel vol uitgehongerde jachthonden.

Ivans jacht op binnenlandse tegenstanders verhevigde toen zijn buitenlandse veroveringen in een slepende oorlog verzandden. Permanente onrust aan de zuidgrens, waar de Russen het aan de stok hadden met de Krim-Tataren en het oprukkende Ottomaanse Rijk, weerhield Ivan er niet van om in 1558 te proberen om ook het hertogdom Lijfland – ruwweg het huidige Estland en Letland – in te nemen. Het doel: een havenstad aan de Oostzee, Ivans hartenwens. De tsaar boekte aanvankelijk successen en wist Narva te veroveren, maar moest daarna veel terrein prijsgeven aan een geducht bondgenootschap van Zweden en het Pools-Litouws Gemenebest. Wat een snelle oorlog moest worden, ontspon zich tot een langdurig en bloedig conflict.

De tsaar gaf de bojaren de schuld. Hij voelde zich omringd door verraders en begon paranoïde gedrag te vertonen. Het hielp niet dat zijn eerste vrouw Anastasia in 1560 stierf aan vergiftiging. Toen zijn trouwe legeraanvoerder en goede vriend Andrej Koerbski in 1564 overliep naar de Poolse koning besloot Ivan de Verschrikkelijke tot drastische maatregelen om zijn vijanden zwaar te straffen.

De tsaar aller Russen deelde zijn land in tweeën: de opritsjnina onder zijn eigen directe autocratische bestuur en de rest van het land onder de bojaren (opritsj betekent ‘apart’). In de opritsjnina kreeg Ivans persoonlijke lijfwacht de vrije hand als een geheime dienst avant la lettre. Volgens de overlevering reden deze oprtisjniks rond in zwarte monnikengewaden met hondenkoppen aan hun zadel gebonden als symbool van hun meedogenloze speurtocht naar verraders. Een bezem stond voor het schoonvegen van het land. Uit deze tijd stammen de verhalen over mensen die gevierendeeld, levend gekookt, gespietst, gevild, geroosterd of in ijswakken werden gedompeld (of een combinatie daarvan). De opritsjniks waren ook verantwoordelijk voor het bloedbad van Novgorod.

De opritsjnina was desastreus voor Rusland: kostbare landbouwgrond lag braak, ziekten tierden welig, de economie was ingestort en het leger leed nederlaag op nederlaag in de Lijflandse Oorlog. Toen Ivan IV vanwege het buitensporige geweld ook in conflict kwam met de Russisch-orthodoxe kerk en de Krim-Tataren tijdens een van hun rooftochten Moskou in de as legden, besloot hij in 1572 de opdeling van zijn land weer terug te draaien. Het machtige Rusland zat aan de grond.

In 1583 zag de tsaar zich ook gedwongen om na 25 jaar oorlog om Lijfland de handdoek in de ring te gooien. Alle terreinwinst moest hij weer inleveren. De Oostzee bleef buiten bereik. Amper een jaar later – op 18 maart 1584 – stierf Ivan de Verschrikkelijke aan de gevolgen van een beroerte, nadat zijn geestelijke gezondheid hem al langer in de steek had gelaten.

Stalin doceerde in 1947 dat de ‘grote Russische patriot’ Ivan de Verschrikkelijke het niet alleen had moeten opnemen tegen buitenlandse vijanden, maar ook tegen binnenlandse verraders die met hen samenspanden. De opritsjnina was in Stalins ogen een ‘progressieve kracht’, noodzakelijk voor de verdediging van Ivans staatsmacht en de nationale belangen van het Russische volk. Hooguit was de tsaar niet onverbiddelijk genoeg geweest en had hij daarom uiteindelijk het onderspit gedolven.

Het was overduidelijk dat Stalin zich spiegelde aan zijn illustere voorganger. Ook hij had het opgenomen tegen duistere krachten die dreigden het Moederland te vernietigen. En ook hij had in de jaren dertig tijdens de Grote Zuivering zijn toevlucht genomen tot terreur. Omdat Stalin wel genadeloos had doorgepakt, kwam de Sovjet-Unie ondanks een ontzagwekkend verlies aan mensenlevens als overwinnaar tevoorschijn uit de Grote Vaderlandse Oorlog tegen de nazi’s.

Dus hoe liep het af met Eisenstein? Die kreeg van Stalin de kans om zijn film aan te passen, maar overleed in 1948 aan zijn schrijftafel aan een hartaanval voordat hij dat kon doen. Pas in 1958 – vijf jaar na de dood van Stalin – draaide het tweede deel van Ivan de Verschrikkelijke in de Russische bioscopen. Ongewijzigd. De film paste perfect bij de destalinisatiepolitiek van Stalins opvolger Nikita Chroesjstjov. Iedereen mocht de waanzin van de tsaar zien.

Maar de afgelopen jaren heeft Ivan de Verschrikkelijke weer een comeback gemaakt als groot en wijs heerser. Vandaag de dag is ruim twee derde van de Russen ervan overtuigd dat hij een gunstige en belangrijke rol in de Russische geschiedenis heeft gespeeld. Dat is niet heel vreemd, want dankzij de inspanningen van president Vladimir Poetin vertoont het beeld dat hedendaagse Russische schoolboeken schetsen van de eerste tsaar grote overeenkomsten met de geschiedenisles die Stalin in 1947 gaf. Ook Poetin ziet Ivan de Verschrikkelijke als grondlegger van het moderne Rusland en roemt zijn hervormingen en zijn territoriale veroveringen.

En de tirannie? Die was noodzakelijk om de prille Russische staat te verdedigen tegen zijn vele vijanden. Bovendien was Ivan helemaal niet zo verschrikkelijk in vergelijking met andere Europese vorsten uit zijn tijd. Die lieten zich in hun godsdienstoorlogen ook niet onbetuigd. Het bloedbad van Novgorod is volgens Poetin en de zijnen prima te vergelijken met de Franse Bartholomeusnacht in 1572, waarbij duizenden protestantse hugenoten de dood vonden. Een onvervalste historische jij-bak.